کرتاسه در منطقة خور - جندق

در گسترة خور – جندق تغییرات زیاد در زمان پیشروی، رخسارة سنگی و ستبرای سنگ‎های کرتاسه، سبب شده تا در فواصل کوتاه، توالی یاد شده ویژگی‌های گونا‌گون داشته باشند. ناپیوستگی‌های رسوبی مکرر از ویژگی‌های ردیف‌های کرتاسة این منطقه است که می‌تواند نشانگر ناپایداری حاکم بر حوضة رسوبی باشد. بررسی سنگ‌های کرتاسة این منطقه، توسط محافظ و مشتاقیان (1963)، خسرو تهرانی (1977) و آیستوف و همکاران (1984) نشانگر آن است که :  

«در ناحیة خور » مرز زیرین ردیف‌های کرتاسه دیده نمی‌شود و کهن‌ترین لایه‎ها از نوع سنگ‎آهک‌های ماسه‌ای است که به طرف بالا مارنی می‌شود و به دلیل داشتن Epiaster sp. وHemiaster sp. سن سنومانین دارد.در این ناحیه، ردیف‌های تورونین – کنیاسین وجود ندارد. سنگ‎آهک‌های تخریبی – زیستی – مارنی سانتونین – کامپانین، به ضخامت 400 متر، با سنگ‌های کهن‌تر کرتاسه (سنومانین) مرز دگرشیب دارد. سنگ‎آهک‌های پلاژیک ماستریشتین با 450 متر ستبرا، به طور هم‌شیب بر روی ردیف‌های سانتونین – کامپانین قرار دارد ولی بخش پایانی توالی ماستریشتین که از نوع سنگ‌های مارنی است، با سنگ‌های زیرین (ماستریشتین) ارتباط ناپیوسته دارد. حذف تورونین – کنیاسین، دگرشیبی زاویه‌دار در پایة سنگ‌های سانتونین - کامپانین، دگرشیبی موازی به سن ماستریشتین، نشانة پیشروی و پسروی مکرر دریا در ناحیة خور است.

«در ناحیة جندق » رخسارة سنگی و همچنین ناپیوستگی‌های رسوبی سنگ‌های کرتاسه متفاوت از مناطق مجاور (خور، بیابانک و …) است. در اینجا، کرتاسة پایین وجود ندارد و به ظاهر، سنگ‌های کرتاسة بالا با دگرشیبی زاویه‎دار سنگ‌های دگرگونی کهن‌تر را می‌پوشاند. کرتاسة ناحیة جندق شامل دو توالی جداگانه است. توالی سانتونین که بین دو ناپیوستگی پر اهمیت از نوع دگرشیبی زاویه‎دار قرار دارد، شامل 150 متر، سنگ‎آهک‌های قهوه‌ای تا خاکستری است که بخش زیرین آن آواری (کنگلومرا –ماسه‎سنگ) است. توالی ماستریشتین، با 270 متر ستبرا، با نهشته‌های کنگلومرایی دارای سیمان آهکی آغاز شده و به تدریج به سنگ‎آهک‌های مارنی سُرخ و خاکستری و سپس به سنگ‎آهک‌های دولومیتی و آهک‌های مارنی – ماسه‌ای می‌رسد. گلوبوترونکانا و اوربیتوییدها از سنگواره‌های شاخص ردیف‌های آهکی به سن ماستریشتین پیشین تا پسین هستند. گفتنی است که دگرشیبی زاویه‌دار پیش از سانتونین و دگرشیبی پیش از ماستریشتین، منحصر به دو ناحیة خور و جندق نیست. این ناپیوستگی‌ها را می‌توان در بسیاری از برش‌های کرتاسة این ناحیه مانند برش‌های هفتمون، کوره‎گز، چوپانان و … دید.

«در خاور بیاضه »، بین روستاهای حسن‎آباد و بازیاب (بُرش شاه‎کوه)، یکی از کامل‎ترین بُرش‎های کرتاسة ناحیة خور برونزد دارد که توسط آیستوف و همکاران (1984) به واحدهای سنگی، غیررسمی زیر تقسیم شده است :

سازند نقره : با چند ده متر تا 500 متر ستبرا، نشانگر ردیف‎های آواری پیشروندة کرتاسة پایین است که از ماسه‎ سنگ‎های سبز – سُرخ، سیلت سنگ و کنگلومرا ساخته شده است. در برخی بُرش‎ها، این سازند افق‎های متعددی از سنگ‎آهک ماسه‎ای، مارن حاوی فسیل‎های دریایی به ویژه اُربیتولین، شکم‎پایان و رودیست دارد که به احتمال به نئوکومین – بارمین دارند.

در کوه معراجی، سازند نقره، توالی‎های پالئوزوییک و مزوزوییک را با دگرشیبی آشکار می‎پوشاند. ولی در مناطقی که توالی‎های ژوراسیک بالایی – کرتاسة پایینی (سازند چاه پلنگ) وجود دارد، این دو سازند به ظاهر یک ردیف پیوسته را می‎سازند. مرز بالایی سازند نقره با واحد سنگی رویی (سازند شاه‎کوه)، پیوسته و تدریجی است.

ویژگی‎های سازند نقره به گونه‎ای است که مقایسة آن را با توالی‎های پیشرونده و سُرخ‎رنگ نئوکومین دیگر نقاط ایران، از جمله سازند سنگستان امکان‎پذیر می‎سازد.

سازند شاه‎کوه : از ضخامت متغیری (100 – 460 متر) سنگ‎آهک‎ خاکستری رنگ اُربیتولین‎دار تشکیل شده که گاهی، به ویژه در بخش بالایی آن، میان‎لایه‎هایی از سنگ‎آهک‎ ماسه‎ای و مارن دارد. بر اساس ریزسنگواره‎های جانوری، بازوپایان، دوکفه‎ای‎های نوع رودیست و 000 سن این سازند آپتین تا آلبین گزارش شده است. ولی سیدامامی (1357)، به استناد افق آمونیتی لایمریلا که حدود 300 متری بالای این سازند قرار دارد، سازند شاه‎کوه را به سن بارمین تا آپتین پیشین می‎داند. سازند شاه‎کوه را می‎توان هم‎ارز سنگی و زمانی سازند تفت در ناحیة یزد و سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار ناحیة اصفهان دانست.

سازند بازیاب : حدود 550 متر گلسنگ، مارن‎های رُسی و لایه‎های دو تا سه متری سنگ‎آهک و آهک‎ ماسه‎ای است که به طور هم‎شیب بر روی سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار سازند شاه‎کوه قرار دارد. به گزارش سیدامامی (1357)، در خاور بازیاب بخش پایینی این سازند از شیل‎های آهکی خاکستری و تناوبی از لایه‎های دو تا سه متری سنگ‎آهک ساخته شده که از سنگواره بسیار فقیر است. بخش بالایی آن، حدود 150 متر مارن‎ رسی به رنگ هوازدگی زیتونی است. آمونیت‎های Beudanticeras sp., Douvilleiceras sp. و 000 سن بخش بالایی سازند بازیاب را آلبین زیرین تا میانی نشان می‎دهد. این سازند (بازیاب) را می‎توان با ردیف‎های مشابه و هم سن مانند شیل‎های بودانتی سراس‎دار اصفهان، شیل‎های درة زنجیر یزد، شیل‎های کژدمی در زاگرس و حتی شیل‎های بیابانک هم‎ارز و قابل قیاس دانست.

سازند دبَرسو : به ویژه در نیمة جنوبی پهنة خور – انارک برونزد دارد و شامل سنگ‎آهک‎های آلی - آواری خاکستری رنگ است که در پایة آن کنگلومرا و ماسه‎سنگ، در بالاترین بخش آن عضوی مارنی با میان‎لایه‎های آهکی وجود دارد.

به طور معمول، سازند دبَرسو به طور هم‎شیب بر روی سازند بازیاب دیده می‎شود. ولی در پهلوی خاوری شاه‎کوه، همبری این سازند با ردیف‎های کهن‎تر (سازند‎های شاه‎کوه و نقره) دگرشیب است. بر پایة سنگواره‎های موجود، سن سازند دبرسو سنومانین – تورونین دانسته شده که با سنگ‎آهک اگزوژیر‎دار سنومانین – تورونین البرز و همچنین واحد شمارة 2 که توسط آسرتو(1966)، در البرز مرکزی (شمال گسل مشا – فشم) معرفی شده، قابل قیاس است (اشتوکلین، 1971(

سازند هفتمون : در بیشتر جاها شامل سنگ‎آهک‎های رودیست‎دار و اندکی سنگ‎آهک ماسه‎ای است که به ندرت تناوب‎هایی از ماسه‎سنگ، مارن و یا میان‎لایه‎هایی از کنگلومراهای عدسی شکل دارد. مرز زیرین این سازند با سازند دبَرسو دگرشیب است که با ضخامت متغیر (چند تا 120 متر) از کنگلومرا مشخص می‎شود. در بُرش هفتمون، این سازند بیشترین ستبرا (925-900 متر) را دارد ولی به طرف شمال (کوه رشید – کوه سُرخ) ستبرای آن تا 560 متر کاهش می‎یابد. رودیست، شکم‎پا، دوکفه‎ای، بازوپا و خارپوست، سنگواره‎های این سازند است که به ویژه با تکیه بر رودیست‎های موجود، سن سازند هفتمون، سنونین پیشین دانسته شده‎اند. به باور اشتوکلین (1971)، سازند هفتمون را می‎توان با سنگ‎آهک‎های هیپوریت‎دار کرتاسة بالایی دیگر مناطق ایران مرکزی مقایسه کرد.

سازند فرخی : شامل ضخامت متغیری (180 – 65 متر) از سنگ‎آهک خاکستری روشن با قلوه و یا نوارهای چرت است که با داشتن خارپوست و دوکفه‎ای فراوان شناخته می‎شود. پایین‎ترین بخش این سازند، 45 تا 120 متر مارن با لایه‎هایی از ماسه‎سنگ است. بازوپا، دوکفه‎ای و خارپوست نشانگر آن هستند که سازند فرخی، سن سنونین پسین – دانین دارد .

کرتاسه در بلوک طبس: در بلوک طبس  گسترش سنگ‎های کرتاسه محدود به نیمة جنوبی این بلوک است. کامل‎ترین بُرش‎ کرتاسة این بلوک، با تغییرات سنی نئوکومین – ماستریشتین را می‎توان در شمال خاوری کرمان (کوه جوپار) دید. به سمت شمال، به ویژه در نواحی راور، کوه دربند، خاور و شمال بهاباد ردیف‎های جوان کرتاسه وجود ندارد، به گونه‎ای که در زیر مدار 31 درجه، فقط ردیف‎های آواری و پیشروندة نئوکومین را می‎توان دید که با نهشته‎های آواری – تبخیری ژوراسیک بالایی گذر هم‎شیب و شاید تدریجی دارند.

همانند دیگر نواحی ایران مرکزی، در بلوک طبس هم، زمین‎ساخت بلوکی بر حوضه‎های رسوبی کرتاسه اثر درخور توجه داشته است. به همین دلیل، در نقاطی که تأثیر حرکت‎های بلوکی ناچیز بوده درگذر ژوراسیک پسین به کرتاسة ‎پیشین، شواهدی از کاهش ژرفای حوضه وجود دارد ولی مرز دو سیستم هم‎شیب و به ظاهر با ناپیوستگی‎های کم اهمیت و حتی تدریجی است. ولی در نقاطی که پشته‎های کهن حاصل از رویدادهای طبسین (ژوراسیک بالا)، سیمرین میانی (ژوراسیک میانی)، سیمرین پیشین (تریاس پسین) با دریای پیشروندة کرتاسه پوشیده شده‎اند، ردیف‎های آغازین کرتاسه وجود ندارد و مهم‎تر آنکه همبری سنگ‎های کرتاسه با سنگ‎های کهن‎تر، دگرشیب است. دگرشیبی زاویه‎دار میان سنگ‎های کرتاسة پایین با ردیف‎های گروه شمشک در ناحیة بهاباد (مهدوی، 1377) یا با ردیف‎های سازند نایبند و یا سازند بَغَمشاه در شمال بهاباد (فریدی و همکاران، 1383)، از آن جمله است.

در بلوک طبس، مطالعة رخسارة سنگی کرتاسه بسیار گسترده است ولی از رخسارة زیستی این سنگ‎ها اطلاع چندانی در دسترس نیست. جمعبندی بررسی‎های انجام شده در نواحی شمال بهاباد (فریدی، 1382)، حُرجُند (سهندی، 1378)، کرمان (عزیزان، 1378)، بهاباد و راور (حاج‎ملا‎علی، 1373)، می‎تواند بیانگر ویژگی‎های ردیف‎های کرتاسه در بلوک طبس باشد.

کرتاسة پاییــن در بلوک طبس : در بلوک طبس، توالی کرتاسة پایین شامل چند واحد سنگی زیر است :

«واحد آواری سُرخ‎رنگ پیشرونده »، به طور عمده شامل ماسه‎‎سنگ ‎دانه درشت همراه با میان‎لایه‎های کنگلومرایی است که به طور هم‎شیب و گاه دگرشیب ردیف‎های کهن‎تر از کرتاسه را می‎پوشاند. این آواری‎های سُرخ‎رنگ، از یک طرف رخسارة سنگی مشابه با ردیف‎های پسروندة ژوراسیک دارند و از سوی دیگر با توالی‎های همزمان در منطقة یزد (سازند سنگستان)، ناحیة خور (سازند نقره) و حتی سازند شوریجه در کپه‎داغ قابل قیاس ‎است.

در شمال خاوری کرمان (کوه‎جوپار)، در سیلت سنگ‎های آغازین این واحد، دو لایه سنگ‎آهک صــدف‎دار وجود دارد که دارای گونه‎هـای خـــوب حفظ شده بریـوزوآ از نـوع Salpingoporella steinhauser به سن نئوکومین است (دیمیتریویچ، 1973(.

« واحد مارن گچی - گچ »، را می‎توان در بسیاری از نقاط بخش جنوبی بلوک طبس دید. در پهلوی شمال خاوری کوه جوپار، واحد آواری سُرخ‎رنگ پیشروندة نئوکومین، به مارن‎های سبز به ستبرای 50 تا 70 متر می‎رسد که بیشتر رُسی و آهن‎داراند ‎ و بیوکالک‎آرنایت‎های آن دارای شکم‎پایان کوچک و تکه‎هایی از دو کفه‎ای‎های دارای پوستة ضخیم ولی نامشخص ‎است. در شمال بهاباد، واحد آواری پیشرونده وجود ندارد و توالی کرتاسه با واحد شاخصی از گچ شروع می‎شود که به طور دگرشیب بر روی سازند نایبند (تریاس پسین) و یا سازند بَغَمشاه (ژوراسیک میانی) نشسته است. در ناحیة کرمان، واحد موردنظر، تناوبی از مارن، مارن گچ‎دار، دولومیت، شیل و سنگ‎آهک است. وضع مشابهی در ناحیة بهاباد گزارش شده است. در ناحیة راور، در سنگ‎آهک‎های شیلی این واحد سنگواره‎هایی به سن والانژنین گزارش شده است.

«واحد سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار »، در بخش جنوبی بلوک طبس واحد چهره‎سازی از سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار به سن آپتین – آلبین وجود دارد که یادآور سنگ‎های مشابه در دیگر نواحی ایران مرکزی است. در بیشتر گزارش‎های موجود، ارتباط کربنات‎های اُربیتولین‎دار با ردیف‎های کهن‎تر کرتاسه (واحد آواری نئوکومین و واحد مارنی – گچی والانژنین) را پیوسته دانسته‎اند، ولی در ناحیة راور، واحد اُربیتولین‎دار با واسطة ضخامت کمی از کنگلومرای سُرخ و سخت به طور دگرشیب بر روی گروه شمشک دیده می‎شود و یا در شمال کرمان (کوه جوپار) سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار با ردیف‎های آواری آغاز می‎شود که دو افق بسیار مشخص سنگ‎آهک اُربیتولین‎دار به سن آپتین – آلبین میانی دارد. ولی حجم اصلی سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار شامل 450 متر تناوب نامنظم اینترابیواسپارایت و اینترابیومیکرایت تیره رنگ تا زرد و سنگ‎آهک‎های نرم مارنی است. ریزسنگواره‎های فراوان این سنگ‎آهک‎ها به سنومانیـــن نسبت داده شده‎اند که در مقایسه با سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار دیگر نواحی ایران، سن سنومانین می‎تواند پرسش‎آمیز باشد.

کرتاسة بالایی در بلوک طبس : کامل‎ترین ردیف‎های کرتاسة بالایی بلوک طبس در پایانة جنوبی این بلوک و در کوه جوپار مطالعه شده است (دیمیتریویچ، 1973). در این برش، گذر از کرتاسة پایینی به بالایی تدریجی دانسته شده و ردیف‎های کرتاسة بالایی بُرش مذکور (جوپار) به سن‎های زیراند:

«سنگ‎های تورونین »، شامل تناوبی از بیوکالک‎آرنایت و مارن‎های ماسه‎ای، به ضخامت 252 متر، حاوی ریزسنگواره‎های Heterohelix sp., Globotruncana sp., Hedbergella sp., Oligostegina sp. و ... ویژگی‎های رسوب‎شناسی و روزنه‎داران این نهشته‎ها نشانگر عمیق شدن ناگهانی حوضه است.

« سنگ‎های سنونین »، از دو واحد به طور کامل متمایز مارنی (در زیر) و سنگ‎آهک (در بالا) تشکیل شده است. واحد مارنی با 155 متر ستبرا، و میان‎لایه‎هایــی از بیومیکـــرایت و بیوکالک آرناریت، حـاوی روزنه‎داران فراوان سنونین پیشین است. در این مجموعه، انـــواع Globotruncana concava (BROTZEN) و G. formicata (PLUMMER) سن سانتونین و نوع G. elevata سن کامپانین دارند.

 واحد آهکی سنگ‎های سنونین، بیش از 150 متر ضخامت دارد. ویژگی‎های سنگی و زیستی سنگ‎آهک‎های سنونین نشانگر نوسانات ژرفای حوضه است، به گونه‎ای که بخش پایینی این سنگ‎آهک‎ها، بیشتر از نوع بیومیکرایت مارنی همراه با گلوکونیت، متعلق به محیط دریایی کم عمق‎ هستند ولی بخش میانی از جنس بیومیکرایت خاکستری روشن، دارای چرت و ریزسنگواره‎های پلاژیک است که به فرونشست و افزایش ژرفای حوضه اشاره دارد. وجود بیومیکرایت‎های دارای ائولیت‎های کاذب، کنگلومرای درون سازندی و بیومیکرایت‎‎های توده‎ای در بالاترین بخش این آهک‎ها، می‎تواند نشانگر محیط‎های کم عمق باشد. ریزسنگواره‎های موجود در قاعدة این واحد آهکی، نشانگر زمان کامپانین است ولی، سنگواره‎های رأس آن، بیانگر آن است که توالی پایانی این واحد به آشکوب ماستریشتین تعلق دارد.

گفتنی است که در باختر و جنوب گوک، ناحیه‎ای پهناور با توالی سنونین پوشیده شده که به تدریج به مارن‎ها و ماسه‎سنگ‎های پالئوسن می‎رسد.