ژوراسیک در ایران مرکزی

با نظری بر روابط زمین‎ساختی، چینه‎شناسی، نوع رخساره‎ها و نیز شرایط محیطی، سنگ‎های ژوراسیک ایران مرکزی تاریخچة سنگی و زیستی مشابه با کوه‎های البرز دارد، به گونه‎ای که به جز موارد استثنایی، تفکیک واحدهای سنگ‎چینه‎ای ژوراسیک در این دو پهنه (البرز و ایران مرکزی) چندان ضروری نبوده است. به سخن دیگر، همانند البرز، در ایران مرکزی هم می‎توان سنگ‎های زمان ژوراسیک را در دو چرخة رسوبی زغالدار (گروه شمشک) و چرخة رسوب‎های دریایی (گروه مگو) جای داد که مرزهای زیرین و بالایی آن منطبق بر رویدادهای زمین‎ساختی است. 

چرخة رسوب‎های زغالدار ایران مرکزی : رسوب‎های زغالدار ایران مرکزی، به سن لیاس – دوگر میانی، در حوضه‎های پیش‎بوم کم ژرفای قاره‎ای – مردابی – کولابی با شرایط به تقریب یکسان نهشته شده‎اند. به همین دلیل، رخسارة همگن و تفکیک نشدنی دارند. با وجود این، در برخی نقاط، با بهره‎گیری از تفاوت‎های سنگی و سنگواره‎ای می‎توان رسوب‎های موردنظر را به چند واحد سنگی تقسیم کرد.رسوب‎های ژوراسیک پایین (هتانژین – پلینسباچین) رخسارة آبرفتی، رودخانه‎ای، دشت سیلابی دریاچه‎ای - مردابی و نام « سازند آب‎حاجی » دارند. نهشته‎های زمان توآرسین – باژوسین پیشین از نوع سنگ‎آهک‎های ائولیتی حاوی بلمنیت، دوکفه‎ای‎، مرجان و آمونیت به نام « سازند بادامو » است که کربنات‎های فراهم شده در دریای باز، کم ژرفا، گرم با محیط زیست مناسب برای رشد زیستوران فراوان و شوری عادی را نشان می‎دهد.

از آغاز باژوسین، با پسروی دریا و کاهش ژرفای حوضه، ردیف پسرونده‎ای بر جای گذاشته شده که نهشته‎های زغالی آن نشان از گسترش کوتاه مدت تورب‎زارها و رویش گیاه در نواحی نزدیک به خشکی دارد. داشتن سنگواره‎های دریایی نشانگر آن است که نهشته‎های پسرونده باژوسین به نام « سازند هُجدک » بیشتر در محیط‎های دریایی کم ژرفا نهشته شده‎اند. اگرچه در پاره‎ای نقاط شناخت و تفکیک سازندهای سه گانة یاد شده امکان‎پذیر است، ولی این کار، در همه جا شدنی نیست. لذا، برای مجموعة تفکیک نشدنی آنها از عنوان « گروه شمشک » استفاده می‎شود که از آن جمله می‎توان به نواحی شتری، شیرگشت، فردوس، جنوب باختری کرمان، کاشان، رفسنجان، بلوک لوت و ... اشاره کرد.

سازند آب‎حاجی : تا پیش از سال 1354، در ایران مرکزی، به کلیة رسوب‎های شیلی ماسه‎سنگی، گاهی زغالدار زیر سنگ‎آهک بادامو (سازند بادامو)، سازند شمشک گفته می‎شد. با این وجود، در بعضی نقاط، به کمک سنگواره‎های موجود، بخش تریاس پسین (سازند نایبند) از رسوب‎های لیاس جدا می‎شد، ولی در بیشتر موارد چنین کاری نیز صورت نمی‎گرفت.

رسوب‎های شیلی و ماسه‎سنگی زغالدار زیر سازند بادامو، از نگاه رخساره‎ای و سنی، تنها با بخش پایینی سازند شمشک (ماسه‎سنگ پایینی و سری زغالدار پایینی) همخوان است و نه با همة آن. از سال 1354، برای نهشته‎های میان دو سازند نایبند (تریاس پسین)، و سازند بادامو (توآرسین – باژوسین) نام « سازند آب‎حاجی » انتخاب شد که بیشتر از نوع نهشته‎های ماسه‎سنگی و شیلی است و یک بخش ماسه‎سنگ کوارتزی در پایة آن وجود دارد.

بخش ماسه‎سنگ کوارتزی پایه، ردیف شاخصی به ستبرای 20 تا 180 متر از نوع ماسه‎سنگ‎های کوارتزی و ماسه‎سنگ‎های سفید با لایه‎بندی ستبر است که به طور معمول، بخش میانی آن کنگلومرایی است. رنگ عمومی این بخش، سفید است و در میان نهشته‎های سبز رنگ جای دارد و از این رو، شناسایی آن حتی از فاصله‎های دور به سادگی امکان‎پذیر است. در بلوک کلمرد (اطراف رباط خان) افق‎های نسوز این بخش قابل استخراج و اقتصادی است.

بخش شیل بالایی، 50 تا 140 متر شیل و شیل‎های ماسه‎ای مایل به سبز با میان لایه‎هایی از ماسه‎سنگ آهکی، گاهی صدف سنگی است. هاگ‎های موجود در لایه‎های زغالی این بخش، سن لیاس (سینه‎مورین – آآلنین) دارد. سازند آب‎حاجی را می‎توان دست کم با سری زغالدار پایینی بُرش الگــوی شمشک در البرز درخور قیاس دانست. در ناحیة کرمان، واحد سنگی « طُغراجه » شامل دو بخش است. بخش پایینی طُغراجه، ضخامت متغیری از ماسه‎سنگ چندزادی روشن رنگ است که پس از یک ایست رسوبی، روی سنگ‎های رتین (واحد دره گُر) جای دارد. این آواری‎ها هم‎ارز ماسه‎سنگ‎های کوارتزی پایة سازند آب‎حاجی است. بخش بالایی طُغراجه از نوع آرژیلیت و سیلت سنگ‎های سبز رنگ با تناوب‎های ناچیز از ماسه‎سنگ سنگواره‎دار است که با توجه به شباهت‎های سنگی و سنی، معادل بخش شیلی سازند آب‎حاجی می‎باشد.

جدا از ناحیة کرمان، ردیف‎های هم‎ارز سازند آب‎حاجی را با تغییرات ناچیز سنگ‎شناسی می‎توان در نواحی مزینو، جنوب کفه طبس و بلوک لوت دید.

سازند آهکی بادامو : در نقاط بسیاری از ایران مرکزی، همانند البرز، در اواخر لیاس – اوایل دوگر، با پیشروی گستردة دریا، محیط‎های رسوبی دریایی حاکم شده است.

در ناحیة کرمان، به نهشته‎های کربناتی این دریای پیشرونده، « سازند بادامو » نام داده شده که به طور عمده، سنگ‎آهک‎های خاکستری تیره، ماسه‎ای، ائولیتی است که به داشتن آمونیت فراوان شاخص است. نام سازند بادامو از کوه و آبادی بادامو، در 24 کیلومتری باختر کرمان، گرفته شده، ولی بُرش مطالعه شده در این محل، گسترش و ستبرای کافی ندارد. به همین‎رو برش اندازه‎گیری شده در کنارآبادی تیتو (17 کیلومتری شمال خاوری زرند) به عنوان برش الگو دانسته شده است که دارای زون‎های زیستی توآرسین تا باژوسین میانی است. در این محل، سازند بادامو 163 متر ستبرا دارد، ولی این ستبرا ثابت نیست. در ناودیس زرند، 90 متر، در ناحیة هُجدک 12 متر، در شمال ناودیس زرند 20 تا 50 متر است و گاهی نیز وجود ندارد (سید امامی، 1971).

در مناطقی که رخسارة بادامو آهکی است، شناسایی مرز زیرین و بالایی آن بسیار ساده است، ولی در نقاطی که تناوب‎های شیلی – ماسه‎سنگی این سازند زیاد است، مرزهای زیرین و بالایی سازند بادامو گویا نیست. از نگاه دیرینه‎شناسی، سیدامامی (1971) آغاز سازند بادامو را با پیدایش آمونیت‎های نوع Grammoceratid و لایه‎های دارای آمونیت‎های Stephanoceratoid را پایان بخش این سازند می‎داند.

سنگواره‎های جانوری سازند بادامو آشکارا نشانگر آن است که این سازند دریایی است. درصد بالای ماسه، برخی لایه‎های کنگلومرایی ولایه‎بندی چلیپایی نشانة محیط‎های رسوبی نزدیک به ساحل است. ائولیت‎های فراوان به تحرک و انرژی زیاد حوضه اشاره دارند و سرانجام وجود بریوزوآ و لوله‎های کرم موجود در روی صدف‎ها، همچنان به پایین بودن میزان رسوبگذاری نسبت داده شده است.

مطالعات سیدامامی (1971) نشان می‎دهد که زون‎های زیستی این سازند بسیار فشرده و نزدیک به هم است، به گونه‎ای که تعداد زیادی آمونیت در واحدهای کم ستبرا جای دارند. در ضمن، آمونیت‎های سازند بادامو از هر جهت با انواع موجود در قفقاز و اروپای باختری تطابق دارند که گویای ارتباط همیشگی حوضة توآرسین- باژوسین صفحة ایران با دریای تتیس در شمال است. در بسیاری از نقاط کرمان، سازند آهکی بادامو، واحد سنگی مشخصی با نقش کلیدی است که توالی شیلی – ماسه‎ای ژوراسیک پایین – میانی ناحیة کرمان را از یکدیگر جدا می‎کند. در شمال کرمان، رخسارة چیرة آهک‎های ائولیتی سازند بادامو به انواع ماسه‎سنگی و شیلی تبدیل می‎شود. در چنین حالتی، سه سازند آب‎حاجی (در زیر) بادامو (در وسط) و هُجدک (در بالا) هم رخساره می‎شوند و تفکیک آنها از یکدیگر دشوار و ناممکن است. در این‎گونه نواحی است که کاربری گروه شمشک مفهوم بیشتری پیدا می‎کند.در نواحی طبس، شیرگشت، جام، لکرکوه و نایبندان، یک لایة راهنما از سنگ‎آهک را به عنوان سازند بادامو دانسته‎اند، در حالی که لایة منسوب به سازند بادامو در نواحی مذکور، واحد سنگی جوان‎تری به سن باتونین است که ارتباطی به سازند بادامو ندارد و بنا به تصویب کمیتة ملی چینه‎شناسی، « سازند پروده » نامیده شده است.

گفتنی است در نواحی زغال‎خیز کرمان، کارشناسان شرکت زغالسنگ کرمان به ردیف‎های توآرسین سازند بادامو، واحد « نیزار » و به واحدهای باژوسین آن، واحد « باب نیزو » نام داده‎اند.تغییرات سنی سازند بادامو، از توآرسین تا باژوسین میانی، نشان می‎دهد که دریای پیشروندة لیاس پایانی – دوگر پیشین ناحیة کرمان در مقایسه با البرز، پایدارتر بوده و است، به گونه‎ای که ماسه‎سنگ‎های بالایی (توآرسین – آآلنین) گروه شمشک البرز فقط با بخش زیرین سازند بادامو قابل قیاس است و بخش‎های انتهایی آهک بادامو، فاقد معادل دریایی در البرز است.

سازند آواری هُجدک : در بیشتر نقاط ایران مرکزی، بر روی ردیف‎های دریایی سازند بادامو، توالی به نسبت ستبری از رسوب‎های آواری زغالدار وجود دارد که نشانگر برقراری دوبارة شرایط کم ژرفای رسوبی است که یکی از مهم‎ترین نهشته‎های زغالسنگی ناحیة کرمان را در بر دارند. سری ماسه‎سنگ‎های سبز، سری گیاهدار ژوراسیک، ماسه‎سنگ‎های بالایی، سری زغالدار نام‎های قدیمی این نهشته‎هاست. در سال 1964، با اقتباس از دهکده و معادن زغال هُجدک، نام « سازند هُجــدک » به تصویب کمیتة ملی چینه‎شناسی رسیده، هرچند کارشناسان شرکت فولاد از اسامی « خُمرود » و « دشت خاک » استفاده می‎کند.با وجود گستردگی و ستبرای زیاد، سازند هُجدک برش الگو ندارد.

 از نگاه سنگ‎شناسی سازند هُجدک تناوبی از ماسه‎سنگ‎های آرکوزی – کوارتزی و شیل‎های سبز و خاکستری تا قهوه‎ای است که به داشتن سنگال‎های رُسی – هماتیتی سُرخ‎رنگ لایه‎ها و عدسی‎های متعدد (حدود 30 لایه) زغالسنگ شاخص است که در بین آنها لایة زغالی « D »، در فاصلة 150 تا 200 متر بالاتر از پایة این نهشته‎ها، از همه باارزش‎تر است. از ویژگی‎های دیگر سازند هُجدک، فراوانی سنگواره‎های دریایی است که تنها در تناوب‎های آهکی دیده می‎شود و نشانگر چیرگی محیط‎های دریایی کم ژرفاست.مرز پایینی سازند هُجدک، به سازند بادامو است که ظاهر تدریجی دارد. مرز بالایی این سازند در همه جا فرسایشی و نشانگر عملکرد رویداد سیمرین میانی است.سازند هُجدک دارای مجموعه‎ای غنی از سنگواره‎های جانوری، به ویژه دوکفه‎ای‎ها، و سنگواره‎های گیاهی است که به طور عموم سن باژوسین پسین – باتونین پیشین دارند. اگرچه به سن کالووین هم اشاره شده است، ولی جایگاه چینه‎شناسی هُجدک بین سازند بادامو (توآرسین – باژوسین میانی) و سنگ‎آهک پروده (باتونین پسین) سن کالووین سازند هُجدک را پرسش‎آمیز می‎سازد.

یکی از ویژگی‎های بارز سازند هُجدک، داشتن شیل‎های زغالدار و به ویژه افق‎های زغالسنگی است. در ناحیة کرمان، افق زغالدار موسوم به زون « D » دارای حدود 30 لایة زغالی است که از میان آنها 6 – 4 لایه ارزش اقتصادی دارند. زون دوم زغالدار سازند هُجدک، افق زغالی « E » است که شامل 13 لایة زغالی با 3 تا 5 لایة اقتصادی است. ضخامت افق زغالی E ثابت نیست و پس از نازک شدن، به آرژیلیت زغالی تبدیل می‎شود. ذخایر زغالسنگی هُجدک، محدود به ناحیة کرمان نیست. در بلوک کلمرد، زغال‎های حرارتی از این سازند استخراج می‎شوند. نیروگاه حرارتی طبس – مزینو (در حال مطالعه) بر اساس ذخایر زغالسنگی هُجدک در بلوک کلمرد طراحی شده است.

چرخة رسوب‎های دریایی ژوراسیک در ایران مرکزی : در ایران مرکزی، همانند البرز و کپه‎داغ، سنگ‎های ژوراسیک میانی – بالایی، ردیف‎های مارنی و سنگ‎آهک‎های دریایی هستند که با ردیف‎های آواری گاه ضخیم و یا نهشته‎های تبخیری ژوراسیک پسین – کرتاسة پیشین سرانجام می‎گیرند.در مرز پایینی این مجموعة به نسبت ستبر، شواهد وابسته به رویداد سیمرین میانی و در مرز بالایی آن نیز نشانه‎های آشکار رویداد سیمرین پسین را می‎توان دید. لذا، سنگ‎های موردنظر چرخة رسوبی بزرگی به نام « گروه مَگو » است که به دو رویداد زمین‎ساختی بزرگ محدود هستند.بیشتر سنگ‎های گروه مَگو از نوع مارن، سنگ‎آهک، ماسه‎سنگ‎های آهکی دریای باز هستند ولی پایان بخش این چرخة رسوبی، ردیف‎های آواری – تبخیری است. تغییرات زمانی و مکانی رخساره‎ها سبب می‎شود تا همة سنگ‎های این گروه به چند واحد سنگی تقسیم شوند.

نخستین واحد سنگی گروه مَگو، ردیفی از سنگ‎آهک خاکستری رنگ است که با داشتن ترکیب سنگی و ستبرای کم و بیش پایدار، سیمای کلیدی دارد. اگر چه در پاره‎ای از گزارش‎های زمین‎شناسی ایران مرکزی (شیرگشت، شتری، نایبندان و لکرکوه) به این واحد سنگی « سنگ‎آهک بادامو » گفته شده ولی یافته‎های جدید ناحیـــه‎ای نشان می‎دهد که چنیـــن مقایسه‎ای نادرست بوده و از این رو به این واحد سنگی راهنمــا « سازند آهکی پروده » نام داده شده است.

واحد سنگی دوم گروه مَگو، بیشتر از نوع شیل، مارن‎های کمی سیلتی تا ماسه‎ای ریزدانه است که رنگ متمایل به سبز روشن دارد و به لحاظ زودفرسا بودن، بیشتر سیمای تپة ماهورهــای پشتـــه مانند و نـــام « سازند بَغَمشاه » دارد. در همه جای ایران مرکزی، مرز بالای سازند بَغَمشاه با یک ایست رسوبـــی و چـرخه‎های فرسایشی مشخص است که رویداد عامل، می‎تواند با رخـــداد جهانی « نوادین » درخور قیاس باشد که در این نوشتار به آن « رویداد طبسین » گفته شده است.

سنگ‎های ژوراسیک بالای ایران مرکزی در شرایط رسوبی متفاوت نهشته شده‎اند و به همین دلیل، رخسارة همانند ندارند. در خاور کوه‎های شتری تا شمال خاوری بلوک لوت، رسوب‎های ژوراسیک بالا از نوع ماسه‎سنگ، شیل و سنگ‎آهک ائولیتــی – آواری نازک لایه است که رخسارة جلـوی ریف و نام « سازند قلعه‎دختر‌» دارد. در کوه‎های شتری، سنگ‎های ژوراسیک بالا از نوع سنگ‎آهک‎های ریفـــی، توده‎ای روشن رنگ است که سیمــای کـــوه‎ساز، رخسارة ریفـــی و نام « سنگ‎آهک اسفندیار » دارد. در باختر کوه‎های شتری (ناحیة کلمرد – کرمان)، سنگ‎های ژوراسیک بالا بیشتر سنگ‎آهک‎های لایه‎لایه با میان‎لایه‎هایی از مارن‎های آهکی است که به داشتن پکتن فراوان شاخص است و نشانگر رخساره‎های پشت ریف (ریف‎هـای اسفنـدیار) است. به دلیل فراوانی پکتـن، به این رخسارة ژوراسیک بالایی ایران مرکـزی، « سنگ‎آهک پکتن‎دار » گفته شده است.

بین کلمرد و بهاباد، بر روی سنگ‎آهک پکتن‎دار، دو افق سنگ‎آهک میکریتی وجود داردکه با افقی از مارن‎های آهک‎دار از یکدیگر جدا شده‎اند. این واحد سنگی، « سازند آهکی نـار » خوانده می‎شود. از اواخر آشکوب کیمریجین، با آغاز حرکت‎های سیمرین پسین، شرایط تبخیری – قاره‎ای حاکم شد که با رسوب انباشته‎هـای گچـی به نام « گـچ مَگــو » و یا ردیف‎ آواری سُرخ‎رنگ به نام « لایه‎های سُرخ گَره‎دوو » همراه است.

در بعضی نقاط ایران مرکزی مانند تفرش، محلات، اصفهان، اردستان و کاشان، ردیف‎های دریایی ژوراسیک میانی – بالایی (گروه مَگو) وجود ندارد. در این نواحی، ردیف‎های زغالدار تریاس بالا – ژوراسیک میانی در بیشتر جاها به طور دگرشیب با رسوب‎های آواری پیشروندة کرتاسة پایین پوشیده شده‎اند. نبود ردیف‎های گروه مَگو و به ویژه دگرشیبی زاویه‎دار، نشان می‎دهد که بخشی از ایران مرکزی در اثر رویداد سیمرین میانی، در زمان باژوسین – باتونین، چین‎خورده و پسروی دریا تا پیشروی آن در کرتاسة پایینی، ادامه داشته است.از طبس تا کرمان، سنگ‎های ژوراسیک میانی – بالایی، ضمن دریایی بودن، بیشتر رخسارة آواری دارند، به گونه‎ای که تفکیک واحدهای سنگی گوناگون دشوار است. در شمال کرمان به مجموعة سنگ‎های ژوراسیک میانی – بالایی « سری بیدو » نام داده شده که معادل تمام سازندهای گروه مَگو است.

کارشناسان شرکت فولاد، به تمام سنگ‎های میان دو رویـداد سیمــرین میانـی – سیمرین پسیـن، در شمال کرمان « سازند اسدآباد » نام داده‎اند و با توجه به ناهمگن بودن نهشته‎ها، آنها را به سه بخش پایینی – میانی و بالایی تقسیم کرده‎اند. سازند اسدآباد، جایگاه چینه‎شناسی مشابه با واحدهای سنگـی « گروه مَگو » دارد.با نظری به روابط چینه‎شناسی و سنی، به ویژه نوع رخساره‎ها و شرایط رسوبی می‎توان چنین پنداشت که گستره‎های وسیعی از ایران مرکزی، شرایط رسوب‎گذاری و محیط‎های زیستی ژوراسیک میانی – بالایی، تفاوت چندان آشکاری ندارد. پیچیدگی‎های چینه‎شناسی موجود در پاره‎ای از گزارش‎ها، تنها به دلیل مطالعات ناحیه‎ای و استفاده از نام‎های جغرافیایی گوناگون است.

سازند آهکی پروده : سازند آهکی پروده، نخستین واحد سنگی‎ از دومین چرخة رسوبی نهشته‎های ژوراسیک ایران مرکزی است که پس از یک ایست رسوبی، برجای گذاشته شده است. در گسترة وسیعی از طبس، شیرگشت، کلمرد، آبدوغی و راور این واحد سنگی به صورت لایه‎ای راهنما، جایگاه ثابتی میان ماسه‎سنگ‎های سازند هُجدک (در زیر) و مارن‎های بَغَمشاه (در بالا) دارد.

از نگاه سنگ‎شناختی، به جز بخش آواری پایه، سازند آهکی پروده ردیف کم و بیش یکنواختی از سنگ‎آهک‎های خاکستری رنگ است که تفاوت چشم‎گیری با نهشته‎های شیلی و ماسه‎سنگی زیرین (گروه شمشک) و مارن‎های سبز – خاکستری بالایی (سازند بَغَمشاه) دارد، به گونه‎ای که به صورت ردیفی آشکار، دو واحد سنگی یاد شده را از یکدیگر جدا می‎کند. به دلیل یکنواخت بودن ترکیب سنگ‎شناسی، تقسیم‎بندی فیزیکی، شیمیایی و زیستی سازند ناممکن است. باوجود این، بالاترین بخش آن، رنگ روشن‎تر و نمای قلوه‎ای دارد.

 نام این سازند از روستای پروده (جنوب کفة طبس) اقتباس شده ولی برش الگوی آن در شمال باختری طبس (خاور کوه اشلون)، به ضخامت 46 متر اندازه‎گیری شده است که 7 متر زیرین آن کنگلومرایی و بقیه سنگ‎آهک خاکستری تیره، متراکم، ضخره‎ساز با لایه‎بندی ستبر و به ندرت پیزولیتی است. از محل بُرش الگو به سمت جنوب، کنگلومرا و مارن‎های گچ‎دار بخش پایینی حذف و با افقی از سنگ‎آهک به شدت ماسه‎ای جایگزین می‎شود که دارای مرجان، دوکفه‎ای و بازوپا است.

در محل بُرش الگو، مرز زیرین سازند با حضور یک واحد کنگلومرایی به ستبرای 7 متر و دگرشیبی خفیف مشخص است. در شمال بهاباد، آواری‎های پایه از نوع کنگلومرای کوارتزی است. در نواحی شتری، شیرگشت، ترود و جام، سنگ‎آهک پروده با سنگ‎های کهن‎تر از ژوراسیک همبر است. مرز بالای پروده همیشه به سازند بَغَمشاه است. این مرز به گونه‎ای آشکار، ناگهانی و همساز است.سنگواره‎های سازند پروده بیشتر در لایه‎های آغازین و به ویژه در مرز بالایی آن یافت می‎شوند که بیشتر از نوع مرجان، آمونیت و اندکی میکروفسیل ‎است. آمونیت‎های سازند پروده، توسط سید امامی و انی (1974) مطالعه شده و نشانگر باتونین میانی تا آغاز باتونین پسین می‎با‎شند.

سازند بَغَمشاه : سازند بَغَمشاه یک واحد سنگی نرم و زود فرسا، به سن ژوراسیک میانی است که به ویژه در نواحی طبس، یزد، قاین، کلمرد، لکرکوه، نایبندان، شیرگشت و جام (خاور سمنان)، ستبرا و گسترش در خور توجه دارد.

بُرش الگوی این سازند، توسط اشتوکلین و همکاران (1965)، در ناحیه‎ای به نام لَشت بَغَمشاه، در خاور شهرطبس، به ضخامت 496 متر اندازه‎گیری شده و بیشتر از نوع شیل، مارن‎های کم و بیش شیلی به رنگ سبز روشن و مقدار کمی ماسه‎سنگ و سنگ‎آهک است که مقدار بسیار ناچیزی گچ، نمک، زغال و سنگال‎های رُسی - آهنی دارد. ترکیب مارنی این سازند به ویژه در پایین‎ترین بخش، سبب شده تا سیمای برونزدها، تپه ماهوری و در بسیاری از مناطق، با واریزه‎ پوشیده باشد. در شمال باختری طبس (کوه اشلون) سازند بَغَمشاه قابل تقسیم به سه عضو غیر رسمی است، عضو پایینی بیشتر مارن‎های سبز است. عضو میانی تناوب منظمی از مارن و سنگ‎آهک‎های آمونیت دار است و سرانجام، عضو بالایی سنگ‎آهک‎های ضخیم لایه و صخره ساز با گسترش کمی است که در نقشه طبس به نام « سنگ‎آهک اشلون » نامگذاری شده است.

 تناوب‎های آهکی عضو میانی دارای آمونیت‎های کالووین پیشین است.از جنوب طبس تا شمال کرمان، سازند بَغَمشاه مقدار زیادی نهشته‎های آواری دارد و همانند بسیاری از ردیف‎های ژوراسیک، رخسارة آواری بر رخسارة مارنی چیر‎گی دارد. رخسارة آواری سازند بَغَمشاه کرمان سبب شده تا این سازند در رخسارة بیدو توصیف شود. در همه جا همبری زیرین سازند بَغَمشاه به سنگ‎آهک پروده و یا معادل‎های آواری آن است که به طور عموم، ناگهانی ولی همساز‎ هستند. مرز بالای سازند بَغَمشاه، دست کم در ناحیة طبس (شتری، شیرگشت، کلمرد) معرف یک ایست رسوبی و سطحی فرسایشی است، ولی ردیف‎های جوان‎تر از بَغَمشاه در همه جا یکسان نیست. در حوضة جلوی ریف، کوه‎های شتری سازند قلعه‎دختر، در کوه‎های شتری سازند آهکی اسفندیار و در حوضه‎های پشت ریف کلمرد- کرمان، سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار در روی سطح فرسوده شدة سازند بَغَمشاه قرار دارند. آمونیت، بازوپایان نوع ترابراتولا و دوکفه‎ای‎ها، فراوان‎ترین سنگواره‎های سازند بَغَمشاه ‎است که از میان آنها، آمونیت‎ها در تعیین سن بَغَمشاه بسیار کارساز بوده‎اند. در بیشتر برش‎ها، آمونیت‎های سازند بَغَمشاه، معرف آشکوب‎های باتونین بالایی تا کالووین بالایی است.ترکیب سنگی و جایگاه چینه‎شناسی سازند بَغشماه، به خوبی قابل قیاس با نهشته‎های سازند دلیچای در البرز و رسوب‎های مارنی دوگر درکپه داغ (سازند چمن بید) است. در این نواحی، یکسانی رخساره‎ها به اندازه‎ای است که شرایط رسوبی بسیار یکسان را تداعی می‎کند.

گفتنی است که اگرچه در پاره‎ای گزارش‎ها، سازند بَغَمشاه هم‎ارز جانبی سازند هُجدک دانسته شده، ولی این دو سازند جایگاه چینه‎شناسی مشابه و همزمان ندارند. و لذا این مقایسه نادرست است.

سازند قلعه دختر : در ناحیة طبس، سنگ‎های ژوراسیک بالا، به سن کالووین – کیمریجین سه رخسارة متفاوت جلوی ریف (سازند قلعه دختر)، ریف (سازند آهکی اسفندیار) و پشت ریف (سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار) دارند. بررسی‎های ناحیه‎ای نشانگر جایگاه چینه‎شناسی مشابه دو سازند قلعه‎دختر و اسفندیار است، به گونه‎ای که در شمال کوه‎های شتری تبدیل جانبی این دو سازند بسیار روشن و آشکار است. ولی، به دلیل پوشش آبرفتی دشت طبس، ارتباط رخساره‎های ریفی سازند اسفندیار با نهشته‎های پشت ریف سنگ‎آهک پکتن‎دار، قابل رؤیت نیست.بُرش الگوی سازند قلعه دختر، در 7 کیلومتری شمال قلعه‎ای به همین نام، در باختر شهرستان بُشرویه، به ضخامت 974 متر اندازه‎گیری شده است. در این برش، قلعه‎دختر ردیفی ناهمگن و قابل تقسیم به سه عضو جداگانه است.

« عضو ماسه‎سنگ پایینی »، با 194 متر ستبرا، شامل ماسه‎سنگ‎های کوارتزی خاکستری یا قهوه‎ای با چینه‎بندی متقاطع است.

« عضو شیلی میانی »، 458 متر شیل مارنی، ماسه‎ای و سیلیتی به رنگ سبز تا قهوه‎ای است که میان‎لایه‎هایی از سنگ‎آهک و ماسه‎سنگ دارد.

« عضو آهکی بالایی »، 322 متر سنگ‎آهک نازک لایه و شیل‎های آهکی است که رنگ روشن دارند و به طور محلی، به دلیل دولومیتی شدن، قهوه‎ای رنگ هستند.

در محل بُرش الگو، مرز زیرین سازند قلعه‎دختر پوشیده است. اشتوکلین (1965) به همساز و تدریجی بودن مرز سازند بَغَمشاه (در زیر) و سازند قلعه‎دختر باور دارد ولی داده‎های منطقه‎ای، عضو ماسه‎سنگی پایه و ردیف‎های قلوه‎دار و تخته‎سنگی آن، نشانگر یک ناپیوستگی رسوبی در مرز پایینی سازند قلعه‎دختر است. مرز بالایی این سازند گسلیده است.

آمونیت‎های بخش بالایی بُرش الگو بیانگر سن آکسفوردین – کیمریجین ‎است. این سن با حضور مرجان‎های e.g.cyathophora kobyi تأیید شده است. سن‎های کهن‎تر از آکسفوردین (ناحیة شیر گشت)، نیاز به بازنگری دارد.

گسترش جغرافیایی سازند قلعه‎دختر تنها محدود به نواحی قاین، فردوس، باختر بشرویه و ناحیة شیرگشت است. ولی حتی در این نواحی نیز تغییر رخسارة تدریجی و جانبی این سازند در خور توجه است. برای نمونه در ناحیة شیرگشت (برخلاف بُرش الگو)، قلعه‎دختر دو عضو دارد و یا در ناحیة شیر گشت و نیز در کوه‎های شتری، دو سازند قلعه‎دختر و اسفندیار ارتباط جانبی بین انگشتی دارند.

سازندهای اسفندیار، سنگ‎آهک‎ پکتن‎دار، سازند لار (البرز)، قسمتی از سازند سورمه (زاگرس) و نیز سازند مزدوران رخساره‎های هتروپیک سازند قلعه‎دختر هستند.

سازند آهکی اسفندیار : سازند آهکی اسفندیار نشانگر رخسارة ریفی ژوراسیک بالای ایران مرکزی است که بُرش الگوی آن در کوه اسفندیار (بخش جنوبی کوه‎های شتری)، توسط اشتوکلین و همکاران (1965)، بررسی شده است.

در محل بُرش الگو، سازند اسفندیار حدود 690 متر ستبرا دارد. توصیف لایه به لایة سازند اسفندیار، نشانگر دو قسمتی بودن بُرش الگو است. بدین‎سان که بیشتر آن شامل سنگ‎آهک‎های توده‎ای روشن‎رنگ با ساخت ریفی است ولی نزدیک به یک چهارم بخش پایینی آن از نوع ماسه‎سنگ، آهک‎های زیست‎آواری ماسه‎ای و نیز لایه‎های کنگلومرایی می‎باشد. سیمای کوه‎ساز این سازند مدیون رخسارة ریفی – توده‎ای و نیز تراکم زیاد سنگ‎آهک‎ها است، به گونه‎ای که بسیاری از چکادهای بلند در خاور و شمال باختری کوه‎های شتری، از سنگ‎آهک‎های این سازند درست شده است.

در محل بُرش الگو، سازند اسفندیار بر روی سازند بَغَمشاه است. این مرز همساز ولی از نظر سنگ‎شناسی بسیار ناگهانی است. تغییر ناگهانی مارن‎های دریایی سازند بَغَمشاه به رخسارة ماسه‎ای پایة اسفندیار، گویای کاهش ژرفا و به احتمال زیاد ایست رسوبی است. در خاور طبس، مرز بالایی سازند اسفندیار سطحی فرسایشی است که به طور همساز، با سنگ‎های پالئوسن – کرتاسه و یا رسوب‎های جوان‎تر، پوشیده شده است. ولی در شمال کوه‎های شتری و نیز در ناحیة شیرگشت، مرز بالایی سنگ‎آهک‎های اسفندیار به نهشته‎های سُرخ‎رنگ و آواری لایه‎های سرخ گره‎دو است.

اگرچه ارتباط دو سازند اسفندیار و گره‎دو هم شیب و حتی گاهی بین انگشتی دانسته شده، ولی قرارگیری سازند گره‎دو بر روی سنگ‎های گوناگون به سن‎های متفاوت، نشانگر یک چرخة فرسایشی پیش از گره‎دو است.

به طور کلی، جلبک‎ها و گاهی نیز مرجان‎ها، در ساخت ریف‎های اسفندیار سهم بسزایی دارند. افزون بر جلبگ، روزنه‎داران، اسفنج‎ها، دو کفه‎ای‎ها، شکم پایان و خارپوستان از دیگر سنگواره‎های این سازند می‎باشند که زمان ژوراسیک میانی تا ژوراسیک پسین را‎ نشان می‎دهند. در ناحیة ازبکوه، بالاترین بخش سنگ‎آهک اسفندیار از نوع سنگ‎آهک ماسه‎ای سُرخ‎رنگ، با سنگواره‎های ذره‎بینی آشکوب تیتونین است. سن تیتونین در ناحیة شیرگشت نیز گزارش شده است.

گسترش جغرافیایی سازند اسفندیار، به طور عمده، محدود به پهلوی باختری و دامنه‎های شمالی کوه شتری است. جنوبی‎ترین رخنمون این سازند شامل برونزدهای باریک و کشیده‎ای است که به طور پراکنده و ناپیوسته در راستای گسل نایبند دیده می‎شود.سازند ریفی اسفندیار را می‎توان با سازند لار ( البرز) سازند مزدوران (کپه‎داغ) و بخش بالایی سازند سورمه (زاگرس) قیاس کرد که نشانگر شرایط رسوبی به نسبت یکسان در گستره‎های یاد شده است.

سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار – ژیپس : در گستره‎های طویلی از ایران مرکزی از شمال کرمان تا شمال کلمرد، ردیف‎های ژوراسیک بالا، ردیفی از سنگ‎آهک‎های روشن رنگ نازک لایه، مارن و ژیپس با مقدار در خور توجهی دوکفه‎ای به ویژه از نوع پکتن ‎است. هوکریده و همکاران (1962)، به این رخسارة استثنایــی ژوراسیک بالایی نواحــی کلمرد، آبدوغـی، بهاباد، راور و شمال کـرمان، « رخسارة آهک پکتن‎دار – ژیپس » گفته‎اند. این سازند بدون بُرش الگو است.

 در ناحیة کلمرد، در این نهشته‎ها یک بُرش چینه‎شناسی اندازه‎گیری شده که می‎تواند معرف ویژگی‎ آنها باشد.در ناحیة کلمرد و در دیگر برونزدها، سنگ‎آهک پکتن‎دار، توالی همگنی از سنگ‎آهک‎های لایه‎ای با رنگ سبز بسیارکم‎رنگ یا کرم و سیمای از نوع دشت‎های فرسوده، با پستی و بلندی ناچیز است که به طور معمول با ورقه‎هایی از سنگ‎آهک‎های خرد شده، پوشیده شده‎اند. از کلمرد به سمت کرمان، به این واحد، افق‎های گچ افزوده می‎شود، به گونه‎ای که در ناحیة راور، حجم بیشتر سازند، نهشته‎های تبخیری است. ریز رخساره‎های این سنگ‎آهک‎ها نشانگر انواعی از گلسنگ و میکریت‎های بدون عناصر آواری و ائولیت است که به ظاهر در محیط‎های رسوبی بسیار آرام و محصور بر جای گذاشته شده‎اند. این رخساره در تمام برونزدها پایدار است و پایداری رخساره، نشانگر پایداری شرایط و حوضه‎های رسوبی مستقلی است که از خاور به ریف‎های آهکی سازند اسفندیار، و از باختر به فرابوم کهن پشت‎بادام محدود بوده است.

در بیشتر برونزدها، سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار، به طور هم‎ساز بر روی سازند بَغَمشاه است. به رغم تدریجی بودن ظاهری مرز، وجود سطوح فرسوده در سطح آخرین لایه‎های سازند بَغَمشاه و حضور ردیف‎های آواری سُرخ – قهوه‎ای رنگ در پایة سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار، می‎تواند به یک چرخة فرسایشی و ایست رسوبی، اشاره داشته باشد. از باختر طبس (کلمرد) تا شمال بهاباد، مرز بالای سنگ‎آهک پکتن‎دار، با یک واحد سنگ‎چینـه‎ای شاخص به نام « سنگ‎آهک نار » است. ولی در شمال کرمان، سازند نار وجود ندارد و سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار به طور دگرشیب، با سنگ‎آهک‎های اوربیتولین‎ دار و رودیست‎دار کرتاسه پوشیده شده است.

به دلیل نداشتن سنگوارة شاخص، تعیین سن دقیق سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار دشوار است. دو کفه‎ای‎ها و میکروفسیل‎ها، سن عمومی ژوراسیک پسین را نشان می‎دهند. در ناحیة کرمان، سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار به سن مالم – نئوکومین دانسته شده‎اند ( هوکریده، 1962).

گسترش جغرافیایی سنگ‎آهک پکتن‎‎دار محدود به حوضة مستقل کرمان – کلمرد است. گنبدهای نمکی و گچی ژوراسیک بالای شمال راور ( اشتوکلین، 1961) همراهانی از آهک‎های حاوی پکتن دارد و چنین به نظر می‎رسد که به سمت خاور، سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار به رخساره‎های تبخیری می‎رسند. با وجود تفاوت رخساره، از نظر زمانی و جایگاه چینه‎شناختی مقایسة این سنگ‎ها با سازندهای قلعه‎دختر، اسفندیار، مزدوران (کپه‎داغ)، لار (البرز) و بخشی از سازند سورمه (زاگرس) منطقی است.

سازند آهکی نار : در ناحیة کلمرد، به آخرین توالی دریایی ژوراسیک، « سازند آهکی نار » نام داده شده است که 60 تا 90 متر ستبرا دارد و می‎توان آن را به سه عضو تقسیم کرد:

«عضو آهک پایینی » حدود 24 متر سنگ‎آهک توده‎ای ریز دانه و کمی دوباره بلورین است. این بخش، ماکروفسیل ندارد. میکروفسیل‎هایی از نوع Pseudocyclamina, Calpionella alpina و Calpionella sp نشانگر بالاترین آشکوب ژوراسیک هستند.

« عضو سنگ‎آهک مارنی میانی » حدود36 متر سنگ‎آهک خاکستری تا سبز کم‎رنگ با لایه‎بندی نازک با تناوب‎هایی از مارن‎های بسیار ظریف لایه است. به طور محلی، این عضو با واحدی از گچ توده‎ای جایگزین می‎شود.

« عضو آهک بالایی » حدود 31 متر سنگ‎آهک ریز دانه و مشابه سنگ‎آهک پایینی است و تنها میکروفسیل‎هایی از نوع Thaumatoporella parvovesiculifera دارد که سن ژوراسیک پسین را نشان می‎دهند. مرز بالایی این بخش، همواره نمایانگر تغییر سنگ‎شناختی ناگهانی است که گاهی به نهشته‎های سُرخ‎رنگ مارنی، کنگلومرایی، هم‎ارز سازند گره‎دو، و گاهی به نهشته‎های گچی ژوراسیک بالایی – کرتاسة پایینی (گچ مَـگو) است. جدا از ناحیة کلمرد، سازند نار را می‎توان تا بهاباد و شمال راور نیز دنبال کرد، ولی در دیگر نقاط ایران، این سازند هم‎ارز ندارد. با وجود فاصلة زیاد، سازند نار را می‎توان با « سازند عرب » در عربستان مقایسه کرد که سنگ مخزن ذخایر نفتی ژوراسیک آن کشور را تشکیل می‎دهد. کنکاش در امکان وجود هیدروکربن در سنگ‎آهک نار پیشنهاد می‎شود.

نهشته‎های تبخیری ژوراسیک بالا : در گستره‎های وسیعی از طبس تا کرمان، همانند گستره‎های وسیعی از زاگرس و عربستان، چرخة دریایی ژوراسیک بالا با نهشت‎ حجم زیادی رسوب تبخیری به پایان رسیده است. نهشته‎های تبخیری ژوراسیک بالای ایران مرکزی، بیشتر از سنگ‎های گچی است، ولی نهشته‎های نمکی نیز گزارش شده است.

گسترده‎ترین نهشته‎های گچی ژوراسیک ایران مرکزی را می‎توان از باختر طبس تا شمال راور دید که برای آنها از نام « گچ‎ مَگو » استفاده شده است. به طور معمول گچ‎های مَگو با مارن‎های آواری سرخ‎رنگ گچ‎دار شروع می‎شود و به تدریج میزان گچ افزایش می‎یابد تا در نهایت به نهشته‎های ضخیم گچ (گاهی تا 600 متر) تبدیل شود. استراکدها و روزنه‎داران موجود در تناوب‎های کربناتی این مجموعه، نشانگر سن ژوراسیک پسین تا کرتاسة ‌پیشین است. در نواحی دربند و راور، در راستای یک گسل شمالی – جنوبی، در میان ماسه‎سنگ‎های سُرخ‎رنگ ژوراسیک – کرتاسه، 6 گنبد نمکی و گچی وجود دارد که به باور اشتوکلین (1961) ریشه در رسوب‎های ژوراسیک بالایی دارند. به سمت باختر، گنبدهای نمکی با گنبدهای گچی احاطه شده‎اند. در گنبدهای گچی، به ‎رغم پیچیدگی‎های ناشی از گنبدی شدن، تناوب‎هایی از سنگ‎آهک‎های شیلی پکتن‎دار وجود دارد. گفتنی است که سنگ‎های تبخیری ژوراسیک بالایی ناحیة راور - دربند، نشانگر قانون‎مندی منطقه‎ای است. (هوکریده، 1962). بدین‎سان که بخش مرکز حوضه با گنبدهای نمکی (راور – دربند) مشخص است، در حالی که به سمت باختر، شمال و شمال خاور، سنگ‎های نمکی ابتدا به نهشته‎های گچی و کمی دورتر (به سمت باختر)، به تدریج به سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار - گچ‎دار و سرانجام به رسوب‎های بدون گچ ژوراسیک بالا می‎رسد.« گچ مَـگو » و هم ردیف‎های آواری – تبخیری آن، نشانگر شرایط کولابی – تبخیری و گویای پسروی دریای ژوراسیک پسین است. شرایط گفته شده را می‎توان در نقاط زیادی از ایران، از جمله البرز جنوبی، کپه‎داغ و زاگرس دید که به خوبی با حوضه‎های تبخیری ژوراسیک – کرتاسه و اقلیم گرم این زمان، در کشورهای عربستان (انیدریت هیث) کویت و عراق (انیدریت گوتنیا) هماهنگی دارد.

لایه‎های سُرخ گَره‎دُو : لایه‎های سُرخ گَره‎دو یکی از واحدهای سنگی معرف ردیف‎های آواری سُرخ‎رنگ اواخر ژوراسیک ایران مرکزی است که در بیشتر جاها به طور ناپیوسته و گاه دگرشیب، سنگ‎های ژوراسیک بالایی و یا کهن‎تر (سازندهای قلعه‎دختر، بَغَمشاه و سنگ‎آهک‎های نار) را می‎پوشاند.در کوه‎های شتری این واحد سنگی وجود ندارد. ولی، در نواحی شیرگشت، کلمرد، راور و دربند این سازند را می‎توان دید. در ناحیة شیرگشت لایه‎های سُرخ گره‎دو ردیف به نسبت ستبری (100 – 500 متر) از کنگلومرا، ماسه‎سنگ‎های آهکی ارغوانی رنگ و سیلیت سنگ‎های سُرخ تیره است که میان‎لایه‎هایی از سنگ‎آهک‎های خاکستری – آبی دارد. در پایین‎ترین بخش این لایه‎ها، واحدی از کنگلومرای قاعده‎ای، و همبری ناهمساز آن با سنگ‎ها کهن‎تر، با دیدگاه روتنر (1968) مبنی بر ارتباط انگشتی – جانبی گره‎دو با سازند قلعه‎دختر و یا گذر تدریجی آن با سازندهای اسفندیار و قلعه‎دختر هماهنگی ندارد.

گفتنی است این آواری‎های سُرخ‎رنگ در گستره‎های وسیعی از ایران مرکزی وجود دارد، برای مثال در ناحیة راور – دربند به آواری‎های مشابه، « سازند سُرخ قاره‎ای » نام داده شده که شامل توالی ضخیمی (بیش از 500 متر) از ماسه‎سنگ به رنگ سُرخ تیره تا سُرخ مایل به سیاه با لایه‎بندی منظم است و نمک‎های ژوراسیک بالا را می‎پوشاند و همبری این دو به ظاهر تدریجی است. به باور اشتوکلین مرز بالایی این آواری‎ها، فرسایشی است که ابتدا به ردیفی سُرخ‎رنگ از ماسه‎سنگ‎های درشت دانه و سپس به مارن‎های ژیپس‎دار و سنگ‎آهک اوربیتولین‎دار کرتاسه می‎رسد.

جایگاه چینه‎شناسی شاخص در مرز ژوراسیک – کرتاسه این تصور را ایجاد می‎کند که توالی موردنظر ردیف‎های پسروندة دریای ژوراسیک و انباشته‎های پیشروندة کرتاسة آغازین هستند. در حد فاصل بهاباد – جنوب معدن زغالسنگ پروده، یک لایة راهنما از ماسه‎سنگ دانه درشت قهوه‎ای تیره با رنگ فرسایش سیاه می‎تواند تداعی کنندة ژوراسیک پایانی و کرتاسة آغازی باشد.

واحد سنگ‎چینه‎ای بیدو : در شمال کرمان، به ویژه در پیرامون منطقة زغالدار هُجدک، ردیفی از رسوب‎های آواری (کنگلومرا، ماسه‎سنگ سُرخ) و نهشته‎های دریایی (سنگ‎آهک و مارن‎های سبزرنگ) وجود دارد که به نام‎هایی همچون « رخسارة بیـدو »، « سری بیـدو »، « سازند بیـدو » و « لایه‎های بیدو » از آن یاد شده است. از نظر هوبر و اشتوکلین (1954) سری بیدو از سه بخش کنگلومرای قاعده‎ای (در زیر)، ماسه‎سنگ‎های سُرخ – سبز و مارن (در وسط) و سنگ‎آهک بیدو، شامل سنگ‎آهک مارنی در زیر و مارن سُرخ و ماسه‎سنگ در بالا تشکیل شده است. تقابل دیدگاه‎هــای گوناگـون سبب شده است که « بیدو » به عنوان یک واحد سنگی پرسش‎آمیز باشد. ولی داده‎های منطقه‎ای نشان می‎دهد که واحد کنگلومرایی زیرین در واقع نهشته‎های آواری و پیشرونده پایة سنگ‎آهک پروده است که به طور پیشرونده واحدهای گوناگون را می‎پوشاند. ماسه‎سنگ‎های سبز و مارن‎های واحد میانی هم‎ارز آواری سازند بَغَمشاه است. سنگ‎آهک بیدو به خوبی درخور قیاس با سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار، و سرانجام عضو مارنی، ماسه‎ای، کنگلومرایی سُرخ‎رنگ روی سنگ‎آهک‎هـا، همان نهشته‎های آواری ژوراسیک بالایی – کــرتاسة پایینــی می‎باشند و لــذا « بیدو » یک واحد سنگ‎چینه‎ای در مرتبة گروه و شامل سازندهای پروده، بَغَمشاه، سنگ‎آهک پکتن‎دار و ردیف‎های آواری سُرخ‎ مرز ژوراسیک - کرتاسه است که می‎تواند پارا تایپ « گروه مَگو » باشد.

زون سنندج – سیرجان، به عنوان یک کافت درون قاره‎ای، به دلیل داشتن پدیده‎های دگرگونی، ماگمایی و زمین‎ساخت مکرر و منطبق بر فازهای زمین‎ساختی شناخته شده، ناآرام‎ترین پهنة زمین‎ساختی ایران است. این زون دارای یک آشکوب ساختاری اصلی است که از پرکامبرین پسین با کافتش شروع شده و در کوهزایی سیمرین پیشین با وارونگی زمین‎ساختی به پایان رسیده است. در تریاس پسین حوضه‎های توربیدیتی مزوزوییک شکل گرفته که به احتمال، در فاز سیمرین پسین و به احتمال بیشتر در فاز لارامید سرانجام گرفته است.

همانند دیگر نقاط صفحة ایران (البرز، ایران مرکزی) در زون سنندج – سیرجان هم سنگ‎های تریاس بالا – ژوراسیک پایین هم رخساره‎اند و در بیشتر موارد، تفکیک آنها به آسانی ممکن نیست. از نگاه سبزه‎ئی، در فاصلة کوتاهی بین تریاس بالا و ژوراسیک پایین شرایط سکویی برقرار بوده ولی پس از آن، گودال‎های پویای مزوزوییک تا اوایل کرتاسه چیره شده‎اند. به همین دلیل، در پهنة سنندج – سیرجان تا لبة زاگرس، در دورة ژوراسیک جولانگاه رسوب‎های عمیق، رخساره‎های فلیشی، توربیدیتی بوده، در حالی که در زون‎های مجاور شرایط فلات قاره (زاگرس) و یا شرایط کولابی – مردابی آرام (ایران مرکزی) چیره بوده است.جدا از رخساره و شرایط رسوبی متفاوت، چگونگی عملکرد و پیامد رخدادهای زمین‎ساختی ژوراسیک بر زون سنندج – سیرجان قابل قیاس با دیگر نواحی ایران نیست. برای نمونه در ناحیة همدان، رویداد زمین‎ساختی سیمرین میانی با دگرگونی ناحیه‎ای و حتی جایگیری توده‎های نفوذی همراه بوده است و یا در ناحیة اسفندقه، رویداد طبسین بیشترین اثر را داشته است، در حالی که رویداد سیمرین پسین بر این زون، بی‎اثر بوده و یا اثر ناچیز داشته است.

به دلیل چیرگی شرایط گودال‎های پویا، تفکیک چرخه‎های رسوبی ژوراسیک دیگر نواحی ایران در زون سنندج – سیرجان دشوار است. ولی توصیف نهشته‎های ژوراسیک به صورت ناحیه‎ای امکان‎پذیر است.

 در « ناحیة گل‎گهر »، سنگ‎های ژوراسیک پایینی وجود ندارد. سنگ‎های ژوراسیک بالا با نهشته‎های توربیدایت آغاز و با یک گذر تدریجی، ابتدا به ماسه‎سنگ‎های آهکی و سپس به آهک‎های ماسه‎ای و در پایان به مجموعه‎ای از سنگ‎آهک ریفی – ماسه‎سنگ‎های آهکی و سنگ‎آهک‎های ماسه‎ای می‎رسد که دارای سنگواره‎های ژوراسیک پسین تا اواخر نئوکومین و اوایل بارمین‎ است.

در « ناحیة باغات - خَبر »، سنگ‎های ژوراسیک تنها نشانگر زمان ژوراسیک پسین – کرتاسة پیشین هستند، ولی به دلیل تفاوت‎های سنگ‎شناختی و به ویژه به لحاظ رفتار زمین‎ساختی پیچیده شناخت و توصیف ردیف‎های چینه‎ای دشوار است. به همین رو سبزه‎ئی و همکاران (1373)، سنگ‎های ژوراسیک را متعلق به حوضه‎های ساختاری – رسوبی جداگانه دانسته‎اند.

در « ناحیة نیریز »، سنگ‎های ژوراسیک پایینی و میانی وجود ندارد. به سنگ‎هــــای ژوراسیک بالا « گروه گلو معدن » نام داده شده (ریکو، 1974) که بیشتر از نوع شیل‎های سُرخ‎رنگ، کوارتزیت‎های سبز در زیر و سنگ‎آهک‎های آواری – کرانه‎ای سیاه با رنگ فرسایش زرد، در بالا است. سنگواره‎های این مجموعه، جلبگ و روزنه‎داران ژوراسیک پسین تا کرتاسة پیشین هستند.

در « ناحیة اسفندقه »، سنگ‎های ژوراسیک رخسارة ناهمگن دارند. در اینجا سنگ‎های ژوراسیک با فوران‎های آتشفشانی، قلیایی زیردریایی، با همراهانی از سنگ‎های رسوبی آغاز و با آواری‎هایی به سن دوگر دنبال می‎شود. بالاترین بخش سنگ‎های ژوراسیک ناحیة اسفندقه، از نوع سنگ‎آهک‎های کالپیونلا و رادیولردار مالم پسین است که به طور دگرشیب سنگ‎های کهن‎تر (ژوراسیک میانی) را می‎پوشاند. وجود دو دگرشیبی در این نهشته‎ها درخور توجه است. دگرشیبی بین رسوب‎های تریاس بالا – ژوراسیک میانی نشانگر رویداد سیمرین میانی و دگرشیبی بین ژوراسیک میانی و بالایی، گویای حرکت‎های زمین‎ساختی طبسین است.

در « ناحیة سیرجان »، سنگ‎های ژوراسیک در دو رخنمون کوه معدن (معدن چاه‎گز) و کوه خواجو برونزد دارند. در کوه معدن سنگ‎های موردنظر دگرگونی بوده و سن ژوراسیک آنها حتمی نیست. در کوه خواجو، نهشته‎های ژوراسیک محدود به سنگ‎آهک‎های کالپیونلادار ژوراسیک بالایی – کرتاسة پایینی است که به طور دگرشیب بر روی آهک‎های پرمین قرار دارند و شامل سنگ‎آهک‎های خاکستری رنگ و همگن هستند که به طور محلی تناوب‎هایی از ماسه‎سنگ‎های توفی قهوه‎ای مایل به سُرخ دارند.

در « ناحیة شهرکرد »، سنگ‎های ژوراسیک پایینی، آتشفشانی است که به اسلیت‎های برشی و سنگ‎آهک‎های سیاه رادیولردار به سن ژوراسیک پسین – کرتاسة پسین می‎رسند. مقایسة منطقه‎ای گویای آن است که سنگ‎آهک‎های تیره رنگ قسمت بالایی پس از یک ایست رسوبی و یک رویداد زمین‎ساختی (طبسین) برجای گذاشته شده‎اند و رسوبگذاری آغاز شده، در ژوراسیک پسین تا کرتاسة پیشین ادامه یافته است.

در « ناحیة همدان - کرمانشاه »، سنگ‎های ژوراسیک بیشتر رخسارة فلیش آتشفشانی کم و بیش دگرگون شده دارند. بُرو (1369) به همة سنگ‎های رسوبی – آتشفشانی واقع در شمال، شمال خاوری و خاور سُنقر تا دشت اسدآباد و همچنین تپه‎های شمال و باختر کنگاور « سری آتشفشانی – آهکی سُنقر » نام داده که با شیست‎های همدان ارتباط جانبی دارد. به نظر اشراقی و جعفریان (1373)، بخش پایینی این مجموعه، به طور عمده از سنگ‎های آتشفشانی و بخش بالای آن بیشتر از سنگ‎های رسوبی است. ولی به دلیل تنش‎های زمین‎ساختی، نمی‎توان در همه جا، نظم یاد شده را دید. اگرچه بخش‎های آهکی این مجموعه دارای Merinees, Laeollibranches و همچنین Pseudocyclammines متعلق به ژوراسیک پسین هستند، ولی بُرو (1369) ردیف‎های کم دگرگون شدة ناحیة سُنقر و کنگاور را به سن ژوراسیک (به احتمال از لیاس تا به یقین مالم پایانی) می‎داند. ولی، اشراقی و جعفریان (1373) این مجموعه را به دو بخش تریاس پایینی – ژوراسیک و ژوراسیک بالا – کرتاسه تقسیم کرده‎اند که در بین این دو نشانه‎هایی از یک ناپیوستگی (رویداد سیمرین میانی) را می‎توان دید.

در « ناحیة سنندج »، سنگ‎های ژوراسیک به دو حوضة ساختاری زاگرس و سنندج تعلق دارند. ردیف‎های ژوراسیک بخش سنندج – سیرجان این ناحیه از دو قسمت تشکیل شده‎اند، بخش پایینی کوارتزیت، شیل و ماسه‎سنگ است که به ویژه در دامنه‎های خاوری رشته کوه صلوات‎آباد تا جنوب باختری قروه برونزد دارد. واحد بالایی شامل شیل، ماسه‎سنگ‎های خاکستری، عدسی‎های به نسبت بزرگ سنگ‎آهک و سنگ‎های آتشفشانی آندزیتی است. سنگواره‎های یافت شده در عدسی‎های آهکی، Pseudocyclammina sp. , Lenticulina sp. و Rhapydionina desertaبا سن ژوراسیک پیشین تا میانی است.