رخساره‎های استثنایی تریاس ایران

مقدمه

در دو ناحیة آق‎دربند (کپه‎داغ) و نخلک (ایران مرکزی)، سنگ‎های تریاس پایینی و میانی رخساره‎های سنگی و زیستی ویژه دارند که با سایر نقاط ایران شباهت چندان ندارند. استثنایی بودن رخسارة تریاس آق‎دربند با نگرش به انباشت در حوضة شمال خاوری ایران (به احتمال حاشیة جنوبی صفحة توران) دور از انتظار نیست. ولی در ناحیة نخلک این باور وجود دارد که سنگ‎های تریاس فلس‎های نابرجا هستند که از صفحة توران به روی لبة خرد قارة ایران مرکزی منتقل و سپس در اثر چرخش خردقاره، در خلاف جهت عقربه‎های ساعت، به محل امروزی نقل مکان پیدا کرده‎اند.

تریاس در آق‎دربند

پنجرة فرسایشی آق‎دربند، در 100 کیلومتری جنوب خاوری مشهد، و در لبة جنوبی کوه‎های کپه‎داغ جای دارد. وجود پاره‎ای از ویژگی‎های زمین‎شناختی متفاوت با سایر نواحی ایران سبب شده تا آق‎دربند و بالمعال کپه‎داغ لبة جنوبی صفحة توران دانسته شود.

یکی از تفاوت‎های بارز زمین‎شناسی آق‎دربند رخنمون‎هایی از سنگ‎های تریاس است که رخسارة سنگی و زیستی ویژه دارد و به صورت نواری به درازای 20 و پهنای 2 تا 4 کیلومتر، با روندی باختر – شمال باختری، در یک زون فلسی رخنمون دارند. به همین‎رو چند و چون ردیف‎های تریاس این ناحیه، به ویژه بخش زیرین آن چندان شفاف نیست. در منطقة سفیدکوه، در نزدیکی آبادی کوچک قره‎قیطان رخنمون‎هایی قهوه‎ای رنگ از کنگلومرا، ماسه‎سنگی دانه درشت، شیل‎های سیلیسی وجود دارند که بوسیلة سنگ‎آهک‎های سازند سفیدکوه، به سن اسکیتین پسین پوشیده می‎شوند.

به نهشته‎هــای آواری قهوه‎ای‎رنگ زیر سنگ‎آهک‎های اسکیتیــن پسیـن (سازند سفیدکوه) نام غیررسمـــی « سازند قره‎قیطان » داده شده ولی سن آن مورد بحث است. روتنر (1983) سازند قره‎قیطان را مُلاس‎های پس از کوهزایی هرسی‎نین می‎داند که به صورت انباشتگی مخروط افکنه‎ای در لبة جنوبی صفحة توران و یا در گودال (اقیانوسی) مجاور آن نهشته‎ شده‎اند، در حالی که افتخارنژاد (1984)، به لحاظ قرارگیری آواری‎های مورد نظر در زیر سنگ‎های اسکیتین پسین (سازند سفیدکوه) سن اسکیتین پیشین را باور دارد.ساختار فلسی و پیچیدة ناحیه سبب شده تا معمای نهشته‎های کنگلومرایی « سازند قره‎قیطان » به ویژه پیوند آن با سنگ‎های تریاس آق‎دربند نیاز به مطالعات بیشتر داشته باشد.

جــدا از سازنـد قره‎قیطان، روتنر (1991) به مجموعــة سنگ‎های تریاس ناحیة آق‎دربند « گروه آق‎دربند » نام داده که شامل چهار سازند است و به داشتن تکاپو‎های آتشفشانی شدید شاخص است.

گروه آق‎دربند: در سال 1983، روتنر، برای تریاس آق‎دربند نام « سازند آق‎دربند » را انتخاب کرد که شامل چهار عضو بود. در بازنگری بعدی روتنر و همکاران (1991)، سازنـد آق‎دربند را به « گروه آق‎دربند » تغییر مرتبه دادندکه شامل سازند آهکی سفیدکوه (در زیر)، سازند نظر کرده، سازند آتشفشانی سینا و سازند شیلی میانکوهی (در بالا) بود.

سازندهای سفیدکوه، به ویژه نظر کرده و سینا در ایران مرکزی و البرز همانند ندارند. در حالی که، نهشتة شیلی سازند میانکوهی، با سن نورین هم از نظر سنی و هم از نظر رخسارة سنگی یادآور نهشته‎های زغالدار تریاس بالای البرز و ایران مرکزی هستند.

 انحصاری بودن رخسارة سنگ‎های تریاس پایینی و میانی می‎تواند گواهی بر استقلال حوضة کپه‎داغ باشد در حالی که همانندی سنگ‎های تریاس بالایی این پهنه حاکی از یکپارچگی صفحة ایران و صفحة توران است که در زمان پیش از نورین به یکدیگر رسیده‎اند.در توالی گروه آق‎دربند، یک فاز فرسایشی موقت در زمان آنیزین پسین، یک نبود چینه‎ای به سن کارنین پسین و رویدادی دیگر به سن نورین پیشین قابل شناسایی است به همین رو سنگ‎های تریاس آق‎دربند قابل تقسیم به سه دورة رسوبی زیراند.

3- دورة نورین پسین – رتین پیشین

2- دورة لادینین – کارنین پیشین

1- دورة اسکیتین – آنزین پیشین

با توجه به ناپیوستگی‎های یاد شده، بنا به توصیة کمیتة ملی چینــه‎نگاری ایران، شایسته است تا واژة « گروه آق‎دربند » حذف و سازندهای چهارگانة یاد شده هر یک به تنهایی معرف بخشی از سنگ‎های تریاس ناحیة آق‎دربند باشند.

سازند آهکی سفیدکوه: کامل‎ترین بُرش سازند آهکی سفیدکوه را می‎توان در بخش شمال باختری سفیدکوه دید که شامل حدود 200 متر سنگ‎‎آهک ضخیم‎لایه تا توده‎ای زردرنگ است که میان‎لایه‎های نازک سنگ‎آهک خاکستری روشن تا خاکستری آبی حاوی گرهک و آثار کرم دارد. در ده متر قاعدة این سازند سنگ‎های آذرین- آواری دانه درشت سیاه‎رنگ با ترکیب آندزیتی و کنگلومرای سیاه‎رنگ وجود دارد که با سنگ‎آهک‎های ائولیتی دنبال می‎شود. وجود لایه‎بندی چلیپایی در کالک آرنیت‎های نزدیک به قاعدة سازند، تأییدی بر رسوب این سنگ‎آهک‎ها در ژرفای کم است. بازوپایان، روزنه‎داران، کنودونت‎های سازند سفیدکوه به آشکوب اسکیتین پسین تعلق دارند.

سازند نظر کرده : بُرش سازند نظر کرده در دامنة جنوب باختری کوهی به همین نام، واقع در 5/1 کیلومتری باختر روستای آق‎دربند، اندازه‎گیری شده است. در پایة سازند 10 متر شیل و مارن سیلتی، ماسه‎سنگی توفی وجود دارد که بر روی آن 9 متر سنگ‎آهک گره‎دار گلوکونیتی، 12 متر مارن ماسه‎ای جای دارد. بقیة ردیف‎ها را سنگ‎آهک زیست آواری تشکیل می‎دهد که دارای سنگوارة بازوپایان، شکم‎پایان، بریوزوآ و آمونیت است و نشان دهندة زمان آنزین پیشین‎اند. تغییرات ستبرای این سازند از 20 تا 50 متر است و گاهی هم وجود ندارد.

سازند آتشفشانی سینا : این سازند با 400 تا 700 متر ستبرا، گاهی بر روی سازند نظر کرده و گاهی بر روی سازند آهکی سفیدکوه جای دارد. در بیشتر برش‎ها، این سازند رخسارة متغیر دارد و به شدت چین خورده و گسسته است. در یک نگاه کلی، سازند سینا از ماسه‎سنگ، شیل و مارن توفی تشکیل شده که لایه‎های کنگلومرایی دارد. ولی در نگاهی دقیق‎تر، سازند ولکانیکی سینا شامل دو عضو زیر است. « عضو ماسه‎سنگی پایینی » حدود 270 تا 350 متر تناوب ماسه‎سنگی توفی و لایه‎های نازک‎تر شیل‎های توفی به رنگ سبز و سُرخ ارغوانی، شیل آهکی و سنگ‎آهک توفی است. به طور محلی، در نیمة زیرین این بخش نهشته‎های کنگلومرایی متشکل از قلوه‎های چرت، سنگ‎های دگرگونه، گرانوفیری، در یک سیمان ماسه‎سنگی لیتارنیت وجود دارد.

« عضو شیلی بالایی »، با 300 تا 500 متر ضخامت شامل تناوب شیل توفی با لایه‎های نازک ماسه‎سنگی دانه‎ریز و شیل‎های آهکی پرفسیل است که رنگ سبز تیره تا خاکستری مایل به سبز دارد. در قاعدة این بخش، لایه‎ای کلیدی بنام « مارن فقیر » قرار دارد که دارای سنگوارة فراوان و به رنگ صورتی و سبز روشن است که آن را از بقیة واحد مشخص می‎سازد. لایه‎های کلیدی فقیر با 20 تا 25 متر ستبرا دارای روزنه‎داران، به ویژه سفالوپودهای اواخر لادنین پسین است.

سازند شیلی میانکوهی : این سازند با حدود 200 متر ستبرا شامل ردیفی همگن از شیل با لایه‎های سیلت سنگ و ماسه‎سنگی دانه‎ریز است که به داشتن رنگ قهوه‎ای شاخص است. به همین‎رو، به آسانی از شیل‎های سبزرنگ سازند سینا قابل تفکیک است. در یک نگاه کلی، سازند میانکوهی از سه واحد تشکیل شده است. پایین‎ترین واحد، یک لایة زغالی کارپذیر و اقتصادی است (معدن زغالسنگ آق‎دربند) که حدود یک متر ستبرا دارد. در روی لایة زغالی کمی لایه‎های ماسه‎ای و نیز یک لایة کنگلومرایی، حاوی قلوه‎های آتشفشانی وجود دارد. بخش بیشتر سازند میانکوهی از نوع شیل‎های گراییده به قهوه‎ای، همگن و بدون لایه‎های توفی و مواد آتشفشانی است. وجود روزنه‎داران کف‎زی با پوستة ماسه‎ای نشانگر محیط غیرقاره‎ای دانسته شده است.

سازند میانکوهی در میان دو ناپیوستگی رسوبی جای دارد. ناپیوستگی مرز زیرین به سن لادنین – کارنین است. ناپیوستگی مرز بالایی حاصل عملکرد کوهزایی سیمرین پیشین دانسته شده که در زمان نورین پسین تا رتین پیشین اتفاق افتاده است (روتنر، 1991).

سنگواره‎های گیاهی و جانوری سازند میانکوهی را به خوبی می‎توان با نهشته‎های زغالدار البرز، ایران مرکزی، افغانستان و آسیای مرکزی مقایسه کرد. از ویژگی‎های سازند میانکوهی داشتن ذخایر زغالسنگی کُک‎ شو است که به ویژه در پهلوی ناودیس آق‎دربند و در پایة آن جای دارد. کارشناسان شرکت فولاد طول منطقة زغالدار را حدود 8 کیلومتر برآورد کرده‎اند که شامل 5 لایة زغالی کارپذیر به ستبرای 1 تا 2 متر است.

 ذخیرة زغالسنگ حدود 30 میلیون تن برآورد شده است.ذخایر زغالسنگی آق‎دربند یادآور نهشته‎های زغالی تریاس بالا در البرز و ایران مرکزی است و خود تأکیدی بر شرایط یکسان رسوبی در همة نواحی واقع در شمال خاوری ابر گسلة زاگرس است.

سازند شیل‎ قلعه گَبری : شیل‎های قلعه گَبری، واحد سنگ‎چینه‎ای جوان‎تر از سازند میانکوهی است که در پایة خود یک افق از ماسه‎سنگی کوارتزی حاوی لایه‎های زغالی و سنگواره‎های گیاهی به سن رتین دارد. به باور روتنر (1991)، سازند میانکوهی و شیل‎های قلعه گَبری دو واحد سنگی مستقل‎اند که با یکدیگر ارتباط ناپیوسته دارند. نامبرده با تکیه به ناپیوستگی یاد شده، زمان رویداد زمین‎ساختی سیمرین پیشین کپه‎داغ را پس از نورین و پیش از رتین می‎داند، در حالی که در سایر نقاط ایران این رخداد (سیمرین پیشین) به سن پیش از نورین است. گفتنی است که شیل‎های قلعه گبری یک واحد سنگی پرسش‎آمیز است که نیاز به مطالعة بیشتر دارد.

تریاس در نخلک

از دیدگاه سنگ‎شناختی، سنگ‎های تریاس ناحیة نخلک، با بیشینه ستبرای 2701 متر، با هیچیک از ردیف‎های سنگی شناخته شدة تریاس ایران مرکزی قابل قیاس نیستند. ولی داودزاده و همکاران (1972)، علوی (1997)، وزیری (1375) بر این باورند که رخسارة سنگی ردیف‎های تریاس نخلک قابل قیاس با سنگ‎های همزمان در ناحیة آق‎دربند است. شباهت پذیرفته شده و همچنین داده‎های مغناطیس دیرینه سبب شده است تا مسایل ژئودینامیکی خاصی در زمین‎شناسی ایران مطرح باشد که از آن به نام « چرخش خردقارة ایران مرکزی » یاد می‎شود.

در ناحیة نخلک، مرز زیرین سنگ‎های تریاس به یک راندگی است. مرز زبرین آن نیز در فرجام عملکرد یک گسل تراستی، بریده و پوشیده با سنگ‎های کرتاسه است. جدا از دو مرز زیرین و زبرین، شواهدی چند از گسستکی گسلی را می‎توان درون این مجموعه شناسایی کرد، به سانی که با وجود نظم ظاهری، این مجموعة رسوبی ساختار پیچیده و دست‎خورده دارد. با وجود دست‎خوردگی‎های چندباره، داودزاده و همکاران (1972)، نهشته‎های تریاس نخلک را به سه واحد سنگ‎چینه‎ای در مرتبة سازند، به نام‎های « سازند عَلَم » (در زیر)، « سازنــد باغ‎قُرق » (در وسط) و « سازنــد آشین » (در بالا) تقسیم کرده و به مجموعـة آنها « گروه نخلک » نام داده‎اند.

سازند عَلَم : بر خلاف دیگر نقاط ایران که نهشته‎های تریاس پایینی – میانی، در یک محیط فلات قاره‎ای بر جای گذاشته شده‎اند، سازند عَلَم با 873 متر ستبرا، به طور کامل دریایی و دارای آمونوییدهای فراوان است. سنگ‎آهک‎های ماسه‎دار با چند لایه ماسه‎سنگ، کنگلومرا و شیل‎های بنفش و یک واحد ماسه‎سنگی دارای آثار گیاهی در بالاترین افق‎های سازند عَلَم سبب شده است تا وزیری (1375)، بخش پایینی سازند عَلَم را کربنات‎های مربوط به فلات قاره و بخش بالایی آن را رخسارة آواری توربیدیتی بداند که در شیب‎ قاره، به صورت فنگلومرای زیردریایی بر جای گذاشته شده‎اند.

سازند باغ‎قُرق : با 1251 متر ضخامت، به سن آنزین پسین – لادنین میانی است که به طور عمده از آواری‎های دانه درشت، کنگلومرا به همراه ماسه‎سنگ و شیل تشکیل شده که با ردیف‎های کهن‎تر (سازند عَلَم) و جوان‎تر (سازند آشین) ارتباط ناپیوسته از نوع دگرشیبی فرسایشی دارد. بنا به گزارش وزیری (1375) این سازند در محیط قاره‎ای توسط بادزن‎های آبرفتی، رودخانه‎های مئاندری بریده بریده نهشته شده است.

سازند آَشین : با ستبرای 281 متر، به سن لادی‎نین پسین – کارنین پیشین بیشتر ماسه‎سنگی دانه‎ریز و شیل است که میان‎لایه‎هایی از ماسه‎سنگ و آهک‎های ماسه‎ای دارد. در مقایسه با سازند عَلَم، آشین فسیل‎های دریایی کمتری دارد و به احتمال به رخساره‎های فلات قاره تا قاره‎ای نزدیک شده است ولی، وزیری (1380) محیط رسوبی سازند آشین را بخش پایانی ساختارهای فنگلومرای زیردریایی در انتهای محیط شیب قاره‎ای تا پهنه‎های کف اقیانوسی می‎داند.گفتنی است که گروه نخلک و سازندهای وابسته، به دلیل ناپیوستگی‎های درون تشکیلاتی به ویژه گسله بودن شدید در سطوح زمانی متعدد، ویژگی‎های چینه‎نگاشتی استاندارد ندارند. بازنگری این ردیف‎ها پرسش‎های دیگری از زمین‎شناسی ایران را پاسخ خواهد داد.