تریاس در البرز

در کوه‎های البرز، ناآرامی‎های زمین‎ساختی اواخر پرمین موجب پس نشست کامل دریا از سکوی پرمین شده است به گونه‎ای که به جز چند ناحیه، ردیف‎های کربناتة تریاس پایینی – میانی با دگرشیبی فرسایشی، سطوح فرسوده شدة پرمین میانی (سازند روته) و یا پرمین بالایی (سازند نسن) را می‎پوشانند. خاک‎های فسیل، افق‎های اکسیده و گاهی عدسی‎های بوکسیتی – لاتریتی مؤید ناپیوستگی پیش از تریاس‎اند. با توجه به رخساره و سن، ردیف‎های تریاس البرز را می‎توان در دو زمان تریاس پیشین – میانی و تریاس پسین بررسی کرد.

تریاس پیشین – میانی در البرز : سنگ‎های تریاس پایینی – میانی البرز، ردیف‎های کربناتی آهکی – دولومیتی به نام « سازند الیکا » هستند که بُرش الگوی آن را کلاوس (1964) در درة نور، و در 5 کیلومتری پایین دست روستای الیکا، به ضخامت 295 متر، مطالعه و معرفی کرده است.

در محل بُرش الگو و سایر نقاط البرز، بخش پایینی سازند الیکا، ضخامتی متغیر از سنگ‎آهک‎های نازک‎لایه و آهک‎های مارنی است که کمی مارن و یا میان‎لایه‎های نازک دولومیت دارد. لایه‎بندی نازک، رنگ متمایل به خاکستری روشن، فراوانی ساخت‎های کرم مانند از ویژگی‎های بخش پایینی سازند الیکا است که شناسایی و تفکیک آن را از دولومیت‎های ضخیم لایة بخش بالایی فراهم می‎سازد. فراوان‎ترین سنگواره‎های بخش یاد شده دو کفه‎ای‎های نوع کلارایا، گاستروپودهای کوچک و آثار کرم مانند هستند، مقدار ناچیزی جلبک، روزنه‎داران و به ندرت آمونیت، سنگواره‎های دیگر این بخش‎اند. فراوانی آثار کرم، ویژگی آشکارآهک‎های لایه‎لایه است. به همین‎رو در بیشتر جاها به بخش پایینی سازند الیکا، به طور غیر رسمی آهک‎های ورمیکوله Vermiculate limestone گفته می‎شود. سنگواره‎های این بخش چندان بارز نیستند ولی باور همگان بر سن تریاس پیشین است.

بخش بالایی سازند الیکا، در همه جا، کربنات‎های دولومیتی – آهکی، ضخیم لایه، روشن رنگ و متراکم به ضخامت‎های متفـاوت (تا 1000 متر) اند.که سیمای برجسته و کوه‎ساز دارند و به « دولومیت‎های الیکا » معروف‎اند. به جز سنگواره‎های میکروسکپی ناچیز، دولومیت‎های الیکا سنگوارة شاخص ندارند ولی معرف سنگ‎های تریاس میانی البرز هستند. با این وجود، در برخی نقاط البرز (شهمیرزاد)، لایه‎های بازپسین دولومیت الیکا میکروفسیل‎های آشکوب کارنین (آغاز تریاس پسین) دارند.در بعضی نقاط البرز به ویژه در نواحی ورسک، شهمیرزاد، تاقدیس آینه ورزان و … توالی کامل‎تری از ردیف‎های کربناتی تریاس وجود دارد. در این‎گونه نواحی، جدا از دو بخش آهکی و دولومیتی، بخش سوم به سازند الیکا افزوده می‎شود که شامل سنگ‎آهکی‎های سفیدرنگ، ریزدانه و ستبرلایه است که به ویژه در نزدیک پل ورسک شاخص است و از همین‎رو، « بخش آهکی ورسک» نام دارد. سن آهک ورسک چندان روشن نیست. زانی‎تنی و همکاران (1973) در ناحیة آرو (خاور دماوند) روزنه‎دار Involutina را به سن نورین زیرین دانسته ولی سایر مطالعات دیرینه‎شناسی بیشتر معرف آشکوب کارنین‎اند.

سازند الیکا گسترش جغرافیایی وسیعی در آذربایجان، کبودر‎آهنگ، البرز مرکزی و البرز خاوری دارد. در این نواحی تغییرات سنگ‎شناختی ناچیز است ولی ستبرا از 1000 متر در درة هراز، 295 متر در بُرش الگو و در بعضی نقاط چند ده متر متغیر است. تحلیل حوضه‎های رسوبی الیکا در چند برش جداگانة البرز مرکزی سبب شد تا جهانی (1379) بر این باور باشد که نهشته‎های سازند الیکا در حاشیة شمالی قارة سیمری نهاده شده و شامل طیفی گسترده از رخساره‎ها است که در سه دسته رخسارة کربناته وابسته به شرایط آرام، رخسارة کربناتة وابسته به شرایط توفانی و رخسارة آواری قابل گروه‎بندی است. همین بررسی‎ها نشانگر آن است که بخش زیرین سازند الیکا در یک سکوی کربناته از نوع رَمپ هم‎شیب، نهشته‎های آغازی بخش میانی سازند در یک سکوی رمپ گسترده (پلاتفرم اپی‎ریک) گذاشته شده و به سوی بالا به حاشیه‎ای تبدیل شده‎اند.

سازند الیکا را می‎توان با مجموعة دو سازند سُرخ شیل و شتری در ایران مرکزی و سازند خانه‎کت در زاگرس قابل قیاس دانست. ردیف‎های آغازین تریاس آق‎دریند (کپه‎داغ) یاد‎آور سنگ‎آهک‎های ورمیکوله است ولی بخش بیشتر ردیف‎های تریاس آق‎دربند ناهمسانی رخساره‎ای چشم‎گیر با سازند الیکا دارند.

تریاس پسین در البرز : به جز ناحیة پالند (وحدتی، 1364) و جنوب گلندرود (دبیری، 1380) که گذر ردیف‎های سکویی سازند الیکا به نهشته‎های شیلی - ماسه‎سنگی زغالدار تریاس بالایی تدریجی است، در دیگر نقاط البرز، گذر تریاس میانی به تریاس بالایی ناپیوسته و نشانگر شواهدی از رویدادزمین‎ساختی سیمرین پیشین است که با پایان گرفتن شرایط سکویی تریاس میانی، بالا آمدن زمین و پس‎نشست دریا همراه بوده است. ولی در تریاس پسین (نورین) با پیشروی دوبارة دریا پهنة البرز به یک خلیج به نسبت باریک تبدیل شده که به سوی خاور گسترش زیاد داشته و از سمت باختر با دریای آزاد در ارتباط بوده است (رضوی و معین‎السادات، 1372). در خلیج یاد شده رژیم هیدرودینامیکی ضعیف ولی فرونشست کف، زیاد بوده است به گونه‎ای که برای انباشت مقداری در خور توجه (گاهی 1000 متر) گل و لای شرایط لازم فراهم بوده است.

در زمان نورین پسین با پس نشست دریا، البرز نخست به دشت آبرفتی – دلتایی و سپس در زمان رتین Rhaetianبه یک دشت آبرفتی تبدیل شده که گاه در آن مرداب‎های تورب‎زار شکل می‎گرفته‎اند. به دلیل شرایط جغرافیای دیرینة حاکم، ردیف‎های تریاس بالای البرز نهشته‎های به نسبت همگن شیل و ماسه‎سنگ است که به داشتن لایه‎های زغال شاخص‎اند. ترادف‎های زغالدار تریاس بالایی البرز سنگ رخسارة به طورکامل همسان با سنگ‎های ژوراسیک پایینی – میانی دارند و این همسانی تا بدانجا است که در بیشتر موارد تفکیک نهشته‎های زغالدار تریاس بالا از ژوراسیک پایین ناممکن است. از همین‎رو، در نقاط زیادی از البرز، نهشته‎های زغالدار تریاس بالایی از رسوب‎های مشابه، ولی به سن ژوراسیک پایینی – میانی، تفکیک نشده‎اند و حتی گاه سنگ‎های تریاس بالایی به سن ژوراسیک دانسته شده‎اند.

در 1963 آسرتو به مجموعة رسوب‎های زغالدار البرز « سازند شمشک » نام داد و تغییرات سنی آن را از لیاس (آشکوب هتانژین) تا دوگر (آشکوب باتونین) دانست. ولی، یافته‎های زمین‎شناختی جدید نشان داد که سازند شمشک یک واحد زمین‎ساختی- چینه‎شناختی Tectonostratigraphyدر مرتبة گروه است که در فاصله زمانی دو رخداد کوهزایی سیمرین پیشین و میانی نهشته شده و می‎تواند مشتمل بر چند سازند باشد، به همین دلیل، در حال حاضر برای این چرخة رسوبی بزرگ «نام گروه شمشک » انتخاب شده که به سن نورین – باتونین است که در البرز شمالی با یک بخش آهنی – بوکسیتی و رس‎های فلینیتی به رنگ سُرخ – قهوه‎ای آغاز می‎شود ولی، در البرز جنوبی، آغاز گروه شمشک با بازالت‎های تیره‎رنگ زیردریایی است که با رسوب‎های زغالدار ادامه می‎یابد.بخش‎های تریاس بالایی این گروه، در شرایط رسوبی نابرابر، بر جای گذاشته شده‎اند به همین لحاظ در همه جا ویژگی‎های سنگی و نام همسان ندارند. اگرچه در نقاط بسیاری از البرز، ردیف‎های تریاس بالایی از گروه شمشک به دلیل فقر داده‎های فسیلی وضوح چندان ندارند، ولی، در ناحیة سمنان و پاره‎ای از نقاط زغال‎خیز البرز، مطالعه سنگواره‎های گیاهی و یا جانوری در تفکیک رسوب‎های تریاس بالا کمک شایان کرده است.

* ناهمسانی شرایط حاکم بر حوضة رسوبی سبب شده است تا سازند طزره در همة جا ترکیب سنگی یکسان نداشته باشد. در حوضة بایی‎جان حدود 50 متر و در ناحیة ورسک و نزدیک پل اریم حدود 60 متر گچ در پایة طرزه وجود دارد.

* به باور نبوی (1361) در دامنة شمالی البرز، رخسارة چیرة طزره از نوع نهشته‎های کنگلومرایی همراه با میان چینه‎هایی از ماسه‎سنگی درشت دانه و شیل است. نهشته‎های کنگلومرایی ناحیة رامسر به ستبرای 1200 متر و جنوب گرگان به ستبرای 1000 متر شایستة هم‎ارزی با طزره دانسته شده‎اند.

* رسوب‎های زغالدار تریاس بالایی البرز را می‎توان با همه و یا بخش‎هایی از سازندهای نایبند در طبس، پرسفید در کاشان، درة گُر – دَهرود درکرمان، قدیر در نایبند، فردوس در لوت هم‎ارز دانست.