پلیوسن در ایران مرکزی

رخدادهای زمین‎ساختی قابل قیاس با فاز آتیکان سبب شده تا از فرسایش شدید بلندی‎ها، حجم درخور توجهی نهشتة کنگلومرایی تشکیل و به طور هم‎شیب و گاه دگرشیب، سازندهای قدیمی‎تر را بپوشاند. در این نهشته‎های قاره‎ای – رودخانه‎ای، فسیل کمیاب است ولی به دلایل گوناگون از جمله داشتن پیوند تدریجی با سازند سُرخ بالایی، چین‎خوردگی قابل توجه و برخی نشانه‎های جانوری و گیاهی، به سن پلیوسن دانسته شده‎اند. جدا از رسوبات کنگلومرایی در برخی نقاط ایران مرکزی به ویژه آذربایجان، تکاب، باختر بلوک لوت، نهشته‎های پلیوسن از نوع کربنات‎ و یا دیگر رسوبات دریاچه‎ای است. افزون بر سنگ‎های رسوبی، بخشی از سنگ‎های پلیوسن ایران مرکزی خاستگاه ماگمایی دارند که به صورت‎های نفوذی، روانه‎ای و یا آذرآواری به ویژه در کمان ماگمایی ارومیه – بزمان، بلوک لوت و شمال آذربایجان دیده می‎شوند.

رخسارة قاره‎ای پلیوسن: بیشتر نهشته‎های کنگلومرایی هستند که با سازند هزاردره (البرز) و یا سازند بختیاری (زاگرس) قابل قیاس‎ می‎باشند. برای مثال، در شمال میمة اصفهان، کنگلومرای چین‎خورده‎ای وجود دارد که به حالت پیشرونده و دگرشیب، سنگ‎های کهن را پوشانده است. اشتوکلین (1953) این کنگلومرا را به سن پلیوسن می‎داند و با سازند بختیاری مقایسه می‎کند. دیمیتریویچ (1973) ته‎نشست‎های منسوب به پلیوسن گستره‎های واقع بین انار و سبزواران را به سه واحد تقسیم کرده‎ که هر کدام توسط دگرشیبی از دیگری جدا شده‎اند. حالت پیشرونده و دگرشیبی‎های درون سازندی این ناحیه، به حرکت‎های قائم زمان پلیوسن اشاره دارد.

در شمال و باختر کبودرآهنگ همدان، ردیف‎های پلیوسن با 150 متر ضخامت بیشتر از رس سُرخ – زرد با درون لایه‎هایی از آهک‎های دارای شکم‎پایان آب شیرین است. به سمت حاشیة حوضه، طبقات رُسی تبدیل به کنگلومرا شده و با دگرشیبی بر روی رسوبات قدیمی‎تر قرار دارد (بلورچی 1979). در منطقة قم، سنگ‎های پلیوسن تفاوت محسوسی با دیگر نقاط دارند. امامی (1981) این سنگ‎ها را به سه واحد آتشفشانی – نیمه‎آتشفشانی، آتشفشانی - رسوبی و آواری (بیشتر کنگلومرا) تقسیم کرده‎ است. بنابراین در اینجا سنگ‎های آذرین نقش بیشتری در تشکیل سنگ‎های پلیوسن دارند.

رخساره‎های دریاچه‎ای پلیوسن: رخساره‎های دریاچة پلیوسن را به ویژه در اطراف تبریز و اردبیل می‎توان دید. در ضمن نهشته‎های رُسی – سیلتی باختر بلوک لوت (سازند لوت) نوعی نهشته‎های دریاچه‎ای پلیوسن هستند.در آذربایجان، نهشته‎های دریاچه‎ای به داشتن دیاتومه، ماهی، لیگنیت و استخوان مهره‎داران شاخص هستند. لایه‎های لیگنیت‎دار پلیوسن را می‎توان در پیرامون روستای باغمیشة تبریز دید که با سنگ‎آهک مارنی حاوی Planorbis آغاز می‎شود ولی بخش بیشتر آن رُس‎‏های زردرنگی با لایه‎های نازک ژیپس است. در این نهشته‎ها، دو لایه لیگنیت، به ضخامت 15 متر وجود دارد. این نهشته‎ها به طور تدریجی توسط لایه‎های ماهی‎دار پوشیده شده‎اند. با توجه به پیدا شدن دندان فیل از نوع Hipparien، ریبن (1935)، سن این نهشته‎ها را پونسین یا پلیوسن می‎داند. اگرچه به باور عموم، سازند مراغه به سن پلیوسن است ولی مطالعات تا دوکامی (1977)، به روش مغناطیس دیرینه و رد شکافت Fission – track دلالت بر زمان تورتونین (میوسن بالا) دارد.در جنوب اردبیل، اطراف مراغه، خاور دریاچة ارومیه به ویژه دامنة شمالی کوه سهند (ممقان، خاور تبریز) نهشته‎های روشن رنگی از رس‎های دریاچه‎ای و خاکسترهای آتشفشانی مربوط به فازهای انفجاری آتشفشان سهند وجود دارد که به داشتن دیاتومیت و فسیل ماهی شاخص هستند.

 به باور درویش‎زاده (1370) ته‎نشست‎های موردنظر، لاهارهای آتشفشان سهند هستند که پس از فرسایش و حمل دوباره، در حوضه‎های دریاچه‎ای نهشته شده‎اند.

ردیف‎های دیاتومیت‎دار، از تناوب توف، مارن، توف ماسه‎ای سبزرنگ و لایه‎هایی از پامیس تشکیل شده‎ که به طرف کوه سهند افزایش می‎یابد. ضخامت لایه‎های دیاتومیت‎دار متفاوت است و در خاور تبریز (آق‎یوقوش) به 30 متر می‎رسد. اگرچه ته‎نشست‏‎هــای دیاتومیت‎دار تبــریــز به سن پلیوسن شهرت دارند، ولــی Yush Seoiverstor دیاتوم‎های موجود را به سن پلیستوسن و معادل آپشرون میانی می‎داند، در حالی که سجادی (1367) سن میوسن – پلیستوسن را پیشنهاد می‎کند ولی سن پلیستوسن را بیشتر باور دارد.در اطراف مراغه، نهشته‎های ستبری (500 – 600 متر) از تناوب ماسه‎سنگ، گلسنگ با درون لایه‎های خاکستری آتشفشانی و پومیس وجود دارد که کوه سهند را احاطه کرده تا نزدیکی تبریز، مراغه، میاندوآب و میانه گسترش دارند. به این ته‎نشست‎ها، «سازند مراغه» نام داده شده است.

وجود هشت افق جداگانه از استخوان سنگ شدة مهره‎داران در بخش پایینی سازند مراغه، سبب شده تا گاه از این نهشته‎ها با عنوان لایه‎های استخوان‎دار Bon Beds یاد شود. گفتنی است که تجمع استخوان‎ها به گونه‎ای است که تصور می‎شود بر جای نیستند و فاصلة کوتاهی را توسط رودها طی کرده‎اند. به همین دلیل رحیم‎زاده (1373) محیط رسوبی سازند مراغه را مجموعه‎ای از محیط‎های رسوبی دریاچه‎ای، استپی و رودخانه‎ای می‎داند که به تناوب تکرار شده است.