ائوسن در ایران مرکزی

در ایران مرکزی، ویژگی‎های سنگی و زیستی ردیف‎های ائوسن تفاوت آشکار دارند که نشانگر شرایط جغرافیای دیرینه متفاوت در گسترة ایران مرکزی ‎است. در یک نگاه کلی، در مقایسه با زمان پالئوسن، دریای ائوسن گسترش و ژرفای بیشتر داشته و ناپیوستگی‎ها و ناهمسازی‎های چینه‎ای، به ویژه فراوانی تکاپوهای آتشفشانی وابسته به رویداد آلپ میانی، نشانگر ناآرامی‎های زمین‎ساختی چیره بر حوضه‎های رسوبی ائوسن ایران مرکزی است که از میان آنها، ناآرامی‎های ائوسن میانی از همه شاخص‎تر است. باید گفت که این رویداد، در همه جا همزمان نبوده و اثر یکسان نداشته‎اند. بررسی ناحیه‎ای سنگ‎های ائوسن در زیر پهنه‎های کمان ماگمایی ارومیه – بزمان، شمال باختر ایران مرکزی، پهنة لوت، زون سنندج – سیرجان، و کوه‎های خاور ایران، می‎تواند بیانگر ویژگی‎های عمومی این سنگ‎ها (ائوسن) باشد.

در شمال باختری ایران مرکزی، برونزدهای ائوسن با اندک تغییر، ویژگی‎هایی نزدیک به ائوسن البرز دارند به گونــه‎ای که گاه واژه‎های فجن، زیارت و کرج، همچنان در این نواحی کاربرد دارد برای نمونه در ناحیـة «ماکو» سنگ‎های ائوسن دو رخسارة متفاوت دارند. در برونزدهای آمیزه‎های رنگین این ناحیه، سنگ‎های آهکی به سن پالئوسن تا ائوسن میانی وجود داردکه به ویژه در سیه‎چشمه برونزد دارند. ولی در باختر و شمال کلیسا کندی، سنگ‎های ائوسن از نوع فلیش ‎است که در پایة آن، کنگلومرایی با عناصری از آمیزة رنگین وجود دارد. نومولیت و دیگر روزنه‎داران از سنگواره‎های شاخص فلیش‎ها هستند.

»در ناحیة تکاب»، سنگ‎های ائوسن با کنگلومرا آغاز می‎شود و با توف‎های سبز، سنگ‎آهک ماسه‎ای، گدازه‎های آندزیتی و مارن ماسه‎دار ادامه می‎یابد. در خاور تکاب، ردیف‎های ائوسن سنگ‎آهک‎های توفی نومولیت‎دار به سن لوته‎سین، به ضخامت 3000 متر است که در پایة آن، واحد کنگلومرای سُرخ‎رنگ وجود دارد.

»در منطقة زنجان»، کنگلومرای قاعدة ائوسن، لایه‎هایی از ماسه‎سنگ توفی ارغوانی دارد که به سوی بالا، ابتدا به ماسه‎سنگ و سرانجام به سنگ‎آهک دولومیتی و توف سبز می‎رسد. در اینجا، افزون بر کنگلومرای قاعده ولایه‎های سنگ‎آهک روی آن که مانند سازندهای فجن و زیارت ‎است، حجم بزرگی از سنگ‎های ائوسن از نوع توف سبز و سنگ‎های آذرین هستند که به سازند کرج شباهت دارند.

»در منطقة همدان»، لایه‎های کنگلومرایی (مشابه فجن) و آهک‎های تخریبی نومولیت‎دار (مشابه زیارت) ائوسن به طور پیشرونده لایه‎های قدیمی‎تر را می‎پوشاند که قسمت بالای آن به لایه‎های آذرین بیرونی می‎رسد.

»در منطقة تفرش»، به عنوان بخشی از کمان ماگمایی ارومیه – بزمان، سنگ‎های ائوسن، رسوبی – آتشفشانی است که با کنگلومرا شروع و به انواع گدازه‎های آتشفشانی تبدیل می‎شود و سپس با انواع توف‎ها، ماسه‎سنگ‎ها، مارن و سنگ‎آهک ادامه می‎یابد. در اینجا سنگ‎های ائوسن به 6 واحد (از E1 تا E6) تقسیم شده‎اند که 8 افق نومولیتی دارند.

در «جنوب باختری کرمان»، سنگ‎های ائوسن‎ به طور عمده خاستگاه آتشفشانی دارند که نشانگر نهشت زیاد مواد آتشفشانی و ستبر شدن سریع لایه‎ها در فاصلة زمانی کوتاه است. چهار واحد سنگی غیر رسمی به نام‎های «مجموعة رسوبی ائوسن زیرین»، «مجموعة آتشفشانی بَحــر آسمان»، «مجموعة رسوبی ائوسن میانی»، «کمپلکس رازک» و «مجموعة آذرین هزار» معرف سنگ‎های ائوسن جنوب باختری کرمان هستند.

»مجموعة رسوبی ائوسن زیرین» ضمن داشتن رخسارة فلیش گونه، به طور عمده شامل میکروکنگلومرا، میکروکلسی‎رودیت، گری‎واک فلدسپات‎دار، کالک آرنیت، بیوکالک آرنیت، سیلت‎سنگ، مارن ماسه‎دار و میکریت است. سنگواره‎های Glomalveolina cf. subtilis، Assilina sp.، Globigerina sp.، Operculina sp. و … در بخش بالایی این مجموعه، نشانگر ائوسن پیشین است. «مجموعة آتشفشانی بحر آسمان» با حدود 7 هزار متر ضخامت، نشانگر تکاپو‎های آتشفشانی ائوسن زیرین است که با سنگ‎های آذرین و آذرآواری با ترکیب اسیدی آغاز ردیف‎های آذرآواری، آندزیت – بازالتی ادامه می‎یابد. این مجموعة آتشفشانی در نوبت‎های جداگانه شکل گرفته که در فاصلة زمانی بین آنها، مقداری رسوب دریایی نهشته شده‎اند. از ردیف‎های رسوبی مجموعة بحر آسمان، سنگواره‎هایی مانند(Globorotalia cf. (RENZI)، Globorotia cf. (LEHNERI و( Calyptraphorous cf. (JACKSON به سن ائوسن پیشین گزارش شده است. «مجموعة رسوبات ائوسن میانی» پس از یک نبود رسوبی همراه با چین‎خوردگی ملایم، نهشته شده‎اند این مجموعه، سنگ‎شناختی ثابتی ندارد. در باریکة سبزواران – دهج، مجموعة رسوبی ائوسن میانی با حدود 3 متر ماسه‎سنگ کوارتزدار آغاز و با توف آندزیتی و یک واحد توربیدیت ادامه می‎یابد. بخش بالایی ردیف‎های توفی این مجموعه حاوی سنگ‎آهک‎های زرد با سنگواره‎های ائوسن میانی و شاید هم ائوسن بالایی است. در باریکة ساردوییه – اسفندقه، کمپلکس رسوبی ائوسن میانی شامل نهشته‎های آواری قاره‎ای با پوششی از سنگ‎های آذرآواری و یا سنگ‎آهک حاوی سنگواره‎های لوته‎سین بالایی تا پریابونین پیشین است. در حاشیة شمال باختری دشت جیرفت، این کمپلکس بیشتر رخسارة توربیدایت دارد.

»کمپلکس رازک» شامل سنگ‎های آذرین بازی و اسیدی است که در بیشتر نقاط کرمان، به سه زیر واحد با سنگ‎شناسی متفاوت تقسیم می‎شود. بخش زیرین آن بیشتر سنگ‎های بازی، بخش میانی سنگ‎های اسیدی و بخش بالایی ترکیب بازی دارد. ولی، در مناطقی مانند انار و شهربابک، بخش اسیدی میانی وجود ندارد. در هر سه بخش مجموعة رازک، همراهانی از سنگ‎های رسوبی با فسیل‎هایی ماننـــد Nummulites guerrads، N. Striatus، Globorotalia sp.، cf. lepidacyclina sp. ، Lithothamnium sp. و … وجود دارد که به بالاترین بخش از لوته‎سین و پایین‎ترین بخش پریابونین تعلق دارند. «کمپکس هزار» بالاترین مجموعه از سنگ‎های آذرین ائوسن ناحیة کرمان است که از تناوب‎های ناهمگن از جنس ماسه‎سنگ توفی، کنگلومرا، توف، تراکی آندزیت، تراکی بازالت، ایگنیمبریت، لایه‎های نـازک سنگ‎آهک، آگلومرا و غیـــره تشکیل شده است. Nummulites aturicus، N. cf. anomala، Discocyclina sp. و … بخشی از سنگواره‎های کمپلکس هزار و معرف پایین‎ترین بخش از آشکوب پریابونین‎ هستند.

»در فرونشست اردکان - یزد»، در حوالی خرانق، سنگ‎های ائوسن به داشتن سنگ نمک فراوان شاخص ‎است. به گزارش هوبر (1955)، این نمک‎ها بر روی کنگلومرای پالئوسن (کنگلومرای کرمان) و در زیر سنگ‎آهک‎های نازک‎لایه نومولیت‎دار قرار دارند و لذا، سن ائوسن آنها حتمی است. در حال حاضر نمک‎های ائوسن به صورت 8 گنبد نمکی برونزد دارند که در سنگ‎های ترشیری جوان‎تر از ائوسن تزریق شده‎اند.نهشته‎های نمکی ائوسن ایران مرکزی، محدود به فرونشست اردکان – یزد نیست. در کویر بزرگ هم، سنگ نمک‎های خالص و روشن رنگی به سن ائوسن وجود دارد که در هستة گنبدهای نمکی بزرگ به سطح زمین رسیده‎اند. ولی سه تفاوت عمده بین این دو نمک وجود دارد. نخست، در منطقة خرانق، نمک به سن ائوسن میانی ولی در کویر بزرگ به سن ائوسن بالایی است. دوم، نمک‎های ائوسن کویر بزرگ درونگیرهای آذرین ندارد. سوم، گنبدهای کویر، حاوی مقدار بیشتری ژیپس و انیدریت ‎است.

در زون «سنندج - سیرجان»، چنین تصور می‎شود که به لحاظ عملکرد رخداد لارامید سنگ‎های ترشیری وجود ندارد ولی، در میان‎کوه سُنقُر، نهشته‎های ائوسن با دگرشیبی بر روی گدازه‎ها و مرمرهای ژوراسیک و در زیر سنگ‎آهک‎های الیگوسن – میوسن (سازند قم) قرار دارند (برو، 1970). در اینجا، ردیف‎های ائوسن، شامل کنگلومرا در زیر، مارن‎های خاکستری گلوبیژرینادار با افق‎های آذرین در وسط و گدازة بازی (اسپلیت، بازالت، …) با میان‎لایه‎های مارنی در بالا است. به طرف شمال باختر، ردیف‎های مارنی به تدریج از توف‎های آذرین غنی می‎شوند به طوری که در بعضی نقاط، توف‎ها یک واحد چهره‎ ساز با چند صد متر ضخــامت هستند. Globigerina gr. Eocena، Globigerina gr. cerroazulensis Centralis سنگواره‎های یافت شده در واحدهای مارنی هستند که سن ائوسن پیشین تا میانی‎ را نشان می‎دهند.

اگرچه رخنمون‎های ائوسن پراکنده‎اند ولی به نظر می‎رسد که این سنگ‎ها در یک محیط نزدیک به دریای باز نهشته شده‎اند. افزون بر ناحیة سُنقُر، در باختر – شمال باختری کامیاران، بر روی سنگ‎آهک‎های کوه بیستون (کوه شاهو) مجموعه‎ای از سنگ‎های آتشفشانی، سنگ‎آهک آلوئولین‎دار، سنگ‎آهک سُرخ و فلیش‎های ائوسن وجود دارد که تغییرات سنی آنها از پالئوسن تا ائوسن است. سنگ‎آهک آلوئولین‎دار این مجموعه به سن پالئوسن میانی – ائوسن پیشین، معرف محیط‎های نریتیک ‎است که در بالا به سنگ‎آهک‎های سُرخ گلوبوروتالیادار پلاژیک می‎رسد.یکی دیگر از نواحی زون سنندج – سیرجان که در آن سنگ‎های ترشیری گزارش شده، باختر سنندج است. در اینجا، فلیش‎های گسترده‎ای که در بعضی نقاط دارای سنگ‎آهک‎های نومولیت‎دار هستند با تغییرات سنی پالئوسن تا ائوسن زیرین گزارش شده است (زاهدی، 1985(.

در «بلوک لوت»، سنگ‎های ائوسن ویژگی‎های نزدیک به البرز به ویژه ایران مرکزی دارند. بدین‎ترتیب که در اینجا نیز ردیف‎های رسوبی، گاه فلیش گونه، آغازگر ائوسن ‎است ولی از ائوسن میانی، تکاپوهای آتشفشانی با خاستگاه گوناگون آغاز می‎شود که ممکن است تا ائوسن بالایی – الیگوسن برسد. نواحی زیر می‎توانند معرف بخشی از سنگ‎های ائوسن لوت باشند.

در «منطقة قائن»، سه مجموعة رسوبی – آتشفشانی به سن پالئوسن – ائوسن گزارش شده است. مجموعة پایینی از نوع فلیش، آتشفشانی و رسوبات تخریبی غیردریایی به سن پالئوسن تا ائوسن پیشین (اپیرزین تا کوزین) است. مجموعة میانی، تناوبی از سنگ‎های رسوبی و آذرین غیردریایی به سن ائوسن میانی‎اند. مجموعة بالایی بیشتر نهشته‎های کنگلومرایی به سن ائوسن پسین تا ابتدای الیگوسن است.

در «ناحیة ده‎سلم»، سنگ‎های ائوسن به شکل نوار پهن ولی گسسته از دهکده کودگانه تا جنوب باختری ده‎سلم برونزد دارند. در اینجا، سنگ‎های ائوسن با رخسارة توف و سنگ‎های آذرین در زیر و سنگ‎آهک نومولیت‎دار، مارن و گدازه‎های داسیتی – آندزیتی در بالا است. به ظاهر این سنگ‎های آذرین به سوی بالا به انواع دیگری مانند ریولیت، آندزیت – بازالت، بازالت و توف به سن الیگوسن می‎رسند.

در «ناحیة بصیران»، سنگ‎های ائوسن بیشتر ترکیب آتشفشانی دارند که به ویژه در بخش باختری و جنوب بصیران تا سربیشه و نواحی جنوبی‎تر گسترش دارند. در این نواحی، سنگ‎های ائوسن از نوع سنگ‎آهک ماسه‎ای و ماسه‎سنگ است که با مجموعه‎ای از توف‎های متبلور شیشه‎ای دانه ریز با ترکیب آندزیت پوشیده می‎شوند.

در «ناحیة چهارفرسخ»، نهشته‎های شیلی و ماسه‎سنگی ائوسن، عدسی‎های آهکی دارند که با ناپیوستگی بر روی سنگ‎های کرتاسه و در زیر نئوژن قرار دارند. چین‎خوردگی شدید و دگرگونی خفیف از ویژگی آنها است.

در «ناحیة بیرجند»، بخش زیرین ائوسن به رخسارة کنگلومرایی با میان‎لایه‎های مارنی، ماسه‎سنگ و سنگ‎آهک نومولیت‎دار است. ائوسن میانی، مجموعه‎ای از سنگ‎آهک آلوئولینا و نومولیت‎دار، مارن است که پس از یک نبود رسوبی به کنگلومرا، سنگ‎های آذرآواری، مارن توفی، شیل‎های مدادی و ماسه‎سنگ می‎رسد. بین ائوسن میانی و ائوسن بالایی الیگوسن ناپیوسته است. ائوسن بالا- الیگوسن شامل کنگلومرای قاعده‎ای، ماسه‎سنگ با میان‎لایه‎های آذرآواری، توف برش و بالاخره ایگنیمبریت، گدازه و توف‎های اسیدی است.

 در «ناحیة سه‎چنگی» (غرب بیرجند)، مجموعة سنگ‎های پالئوژن شامل مارن توفی سُرخ‎رنگ، ماسه‎سنگ و کنگلومرا در قاعده است. بر روی آنها یک مجموعة دیگر از کنگلومرا، گچ، توف گچ‎دار، آذرآواری، ایگنیمبریت و داسیت حالت به تقریب افقی قرار دارد.

در «شمال جازموریان»، رخنمون‎های پراکندة ائوسن با کنگلومرا و ماسه‎سنگ آغاز و با لایه‎های توف، مارن ماسه‎ای، توف جوش خورده داسیتی، ماسه‎سنگ توفی، ایگنیمبریت ادامه می‎یابد و در تارک آن، داسیت صورتی تا سُرخ‎رنگ قرار دارد. میان‎لایه‎های سنگ‎آهک تخریبی نومولیت‎دار، با مارن و کنگلومرا، سن ائوسن پسین دارند.