سنوزوییک در ایران

مقدمه

در ایران همانند دیگر نقاط جهان، سنوزوییک از 65 میلیون سال پیش و پس از رخداد کوهزایی جهانی لارامین آغاز شده است و شامل دو دورة ترشیری و کواترنری است. جدا از رویداد زمین‎ساختی و تحولات ژئودینامیکی، از نگاه زیستی نیز مرز مزوزوییک و سنوزوییک با ناپدید شدن خزندگان بزرگ، آمونیت‎ها، بلمنیت‎ها و بسیاری از موجودات ذره‎بینی مشخص می‎شود.رخداد لارامین یکی از رویداد‎های زمین‎ساختی اثر‎گذار بر زمین‎شناسی ایران است که در اثر آن ضمن به هم‎رسیدن صفحه‎های جدا مانده و بسته شدن زمیندرز‎ کهن (به جز مکران) حوضه‎های رسوبی مستقل سنوزوییک ایران شکل گرفته‎اند.

در البرز، رخداد لارامین سبب شده است تا دامنة شمالی از دامنة جنوبی جدا شود به همین رو نهشته‎های سنوزوییک بخش شمالی ایران در دو حوضة رسوبی مستقل انباشته شده‎اند. در بخش شمالی البرز،کهن‎ترین نهشته‎های سنوزوییک، ردیف‎های دریایی میوسن هستند که رخسارة پاراتتیس دارند و نشانگر پیش‎روی دریایی میوسن پس از یک دورة خروج طولانی است.

شرایط دریایی میوسن البرز شمالی، کم و بیش تا زمان کواترترنری ادامه داشته است. در بخش جنوبی البرز، پس از دوره‎های فرسایشی و انباشت آواری‎های پالئوسن (کنگلومرای فجن) زمین با دریای کم ژرفایی پوشیده شده که محل مناسبی برای ته‎نشست سنگ‎آهک‎های نومولیت‎دار ائـوسن پیشین، (سازند زیارت)، و توفیت‎هــای سبز ائوسن میانـی ( سازند کرج) بوده است. در مرز ائوسن – الیگوسن، رخداد زمین‎ساختی پیرنئن موجب خروج گسترده البرز جنوبی شده است به همین‎رو سنگ‎های الیگوسن و حتی نئوژن البرز جنوبی گسترش بسیار محدود دارند و اغلب ردیف‎های انباشته شده در حوضچه‎های بین کوهی با شرایط اکسیدی هستند. رخداد زمین‎ساختی مرز میوسن – پلیوسن (فاز آتیکن) ضمن اثر‎گذاری بر فراخاست و مورفوتکتونیک البرز، سبب شده تا نهشته‎های پلیوسن البرز انباشته‎های کنگلومرایی (سازند هزار دره) باشند که در کوهپایه‎های جنوبی البرز به ویژه در حد فاصل قزوین تا سمنان رخنمون دارند. همانند زمان پلیوسن، در زمان کواترنری نیز شرایط رسوبی البرز جنوبی از نوع رودخانه‎ای سیلابی است که حاصل آن فرسایش شدید بلندی‎ها و پر شدن سریع گودی‎ها است.

در ایران مرکری، بیشتر سنگ‎های پالئوسن انباشته‎های کنگلومرایی حاصل از چرخه‎های فرسایشی رخداد لارامین هستند. سنگ‎های ائوسن گاهی نشانگر تکاپوهای آتشفشانی و گاهی انباشته‎های فلیش گونه‎اند که در حاشیة قاره‎ها انباشته شده‎اند. عملکرد رخداد پیرنئن موجب برقراری محیط‎های اکسیدی – قاره‎ای محدود شده به همین‎رو سنگ‎های الیگوسن ایران مرکزی گسترش محدود دارند و بیشتر از نوع مارن – سنگ ماسه و کنگلومرا هستند (سازند سرخ پایینی) که رنگ سرخ دارند. پس از رخداد پیرنئن ، در اواخر الیگوسن بخش باختری ایران مرکزی (قم، ماکو، آذربایجان، تفرش، کاشان و ...) با دریای پیشروندة الیگوسن - میوسن پوشیده شده است. سنگ‎های این دریای پیش‎رونده کربنات‎های سکویی نوع رمپ‎اند (سازند قم) که در محیط‎های کم‎ژرفا انباشته شده‎اند و نشان می‎دهند که در این زمان (الیگوسن – میوسن ) قسمت‎های باختری ایران مرکزی زیر دریای پیشرونده‎ای بوده است که به احتمال از زاگرس به این ناحیه آمده است. سنگ‎های نئوژن ایران مرکزی انباشته‎های قاره‎ای – اکسیدی هستند و نشانگر آنند که از میوسن پیشین، با پسروی دریا، محیط‎های قاره‎ای حاکم شده که تا زمان پلیوسن و حتی کواترنر ادامه یافته است.در پهنة زاگرس سنگ‎های پالئوژن به سه رخسارة ساحلی (سازند ساچون)، سکویی (سازند جهرم) و ژرف (سازنده پابده) هستند که نشانگر شرایط و ژرفای متفاوت محیط رسوبگذاری پالئوژن زاگرس می‎باشند. در ائوسن میانی، در اثر رخداد پیرنئن، دریا از نواحی ساحلی و سکویی پس نشسته در حالی که در تراف‎ها رخساره‎های ژرف سازند پابده به انباشت خود ادامه می‎داده‎اند. سنگ‎های الیگوسن – میوسن پیشین زاگرس، حتی در نواحی سکویی، کربنات‎های کم ژرفا است (سازند آسماری) که به بازگشت دوبارة دریا و پوشیده شدن نواحی سکویی اشاره دارد. ردیف‎های میوسن پیشین – پلیوسن زاگرس (گروه فارس) معرف انباشتگی رسوب‎های همزمان با کوهزایی هستند که در یک دریای پسرونده به سمت جنوب باختری ته نشست شده‎اند. خروج گستردة زمین در زمان پلیوسن سبب شده تا پسروی دریای نئوژن، در زمان پلیوسن در بیشترین مقدار باشد به همین رو سنگ‎های پلیوسن زاگرس انباشته‎های کنگلومرایی (سازند بختیاری) هستند.

در شمال خاوری ایران (کپه داغ) در آغاز سنوزوییک، رخداد لارامین همچنان سبب پسروی دریا و انباشت نهشته‎های قاره‎ای پالئوسن (سازند پسته لیق) شده است. ولی، از اواخر پالئوسن به طور محلی (سازند چهل کمان) و از ابتدای ائوسن به طور سراسری محیط دریایی سازند خانگیران برقرار شده است. در مرز تقریبی ائوسن – الیگوسن، عملکرد رخداد پیرنئن سبب خروج گسترده و پس نشست دریا برای همیشه از کپه داغ گردیده به همین رو سنگ‎های نئوژن این ناحیه، ته نشست قاره‎ای – اکسیدی هستند که گسترش بسیار محدود دارند.

در کوه‎های خاور ایران، پس از رخداد لارامین، حوضه‎های فلیشی شکل گرفته‎اند که تا زمان ائوسن میانی دوام داشته‎اند ولی در این زمان در اثر برخورد نهایی صفحه‎های لوت و افغان، دریا به طور گسترده و برای همیشه به سمت جنوب پسروی کرده است. در حوضة مکران، نهشته‎های پالئوسن به رخساره‎های گوناگون خشکی، دریایی کم ژرفا و دریایی ژرف‎اند که به ویژه انواع ژرف آنها با پوسته‎های اقیانوسی همراه‎اند و بخشی از آمیزه‎های رنگین مکران را تشکیل می‎دهند. شرایط و ژرفای دریای ائوسن مکران تغییرات زیاد داشته است به همین لحاظ واحدهای سنگ‎چینه‎ای ائوسن به رخساره و نام‎های گوناگون‎اند که گاهی با سنگ‎های پالئوسن و گاهی با سنگ‎های الیگوسن پیوند دارند. نهشته‎های الیگوسن مکران رخسارة شیلی – ماسه‎ای فلیش‎گونه (واحد انگوران) دارند که پس از رخداد الیگوسن میانی (رویداد ساوین) ته نشست شده‎اند و رسوبگذاری آنها تا میوسن ادامه داشته است. نهشته‎های میوسن بالایی مکران، رسوب‎های مارنی ژیپس‎دار، سنگ ماسه، شیل و کنگلومرا است که به نام گروه و یا واحد مکران نامگذاری شده‎اند. تغییرات محلی رخساره‎ها سبب شده تا گاهی برای ردیف‎های میوسن بالایی- پلیوسن مکران از نام‎هایی همچون کنگلومرای پالمی و یا واحد تاهتون استفاده شود. جدا از سنگ ماسه‎های سست کم‎سیمان، بخشی از انباشته‎های پلیوسن مکران کنگلومرایی با قطعات بزرگ است که گاهی واحد نهنگ و گاهی کنگلومرای تلخاب نام دارند.

نهشته‎های کواترنری ایران، به طور عمده رودخانه‎ای – سیلابی هستند که پهنه‎های آبرفتی جوان را می‎سازند. با وجود این در حوضه و حاشیة خزر، نهشته‎های کواترنری دریایی است. در ضمن، در پاره‎ای نقاط ایران سنگ‎های کواترنری از نوع روانه‎های بازالتی، پادگانه‎های دریایی، نهشته‎های بادی و رسوب‎های کویری است.جدا از انباشته‎‎های رسوبی، در نتیجه فشارش و تنش‎های وابسته به دو رخداد کوهزایی آلپ میانی و پایانی، بخشی از سنگ‎های سنوزوییک ایران معرف تکاپوهای ماگمایی هستند که به صورت روانه‎ها و خاکسترهای آتشفشانی و یا توده‎های نفوذی، به ویژه در صفحة ایران رخنمون دارند. فراوانی سنگ‎های ماگمایی سنوزوییک به اندازه‎ای است که از این دوران به عنوان «دوران ماگماتیسم» ایران یاد می‎شود که گاهی، به ویژه در زمان ترشیری، تکاپوهای آتشفشانی همراه با فلززایی است به همین رو از ترشیری ایران به عنـوان « دورة فلزی» نیز یاد می‎شود.