نسخه قابل چاپ

سنگهای آذرین از انجماد ماگما با دمای بالا یعنی بین ششصدتا هزارودویست درجه سانتی‌گراد بوجود می آید و رسوبات هم در شرایط عادی سطح زمین تشکیل شده و در طی فرآیند دیاژنز به سنگهای رسوبی تبدیل می‌شود. این دو دسته سنگ در شرایطی که به وجود آمده‌اند پایدارند، حال اگر این سنگها در شرایط دمایی و فشاری حد واسطی قرار بگیرند که مغایر با دمای تشکیل آنها باشد بسیاری از کانیهای آنها در این شرایط تازه حالت تعادل خود را از دست داده و در آنها تغییراتی ایجاد می‌شود که این تغییرات در حالت جامد بوقوع بپیوندد می‌توان به آن نام دگرگونی داد.

با وجود اینکه در دیاژنز رسوبات و یا حتی هوازدگی سنگها در سطح زمین و یا تبلور دوباره در حالت جامد کانیهای جدیدی بوجود می‌آید به این دلیل که این تغییرات در درجات حرارت کم انجام می‌شود جزء فرآیندهای دگرگونی به حساب نمی‌آید.

تغییراتی که در فرآیندهای دگرگونی شاهد آن هستیم تغییر در ساخت و یا تغییر در نوع کانیها، پیدایش کانیها و ساخت جدید که با از بین رفتن کانیهای قبلی و پیدایش کانیهای جدید و تبلور دوباره ایجاد شده است. حتی ما در این فرآیند بر حذف کانی و یا مجموعه ای از کانیها را شاهد هستیم. این تغییرات ممکن است بر روی سنگهای رسوبی و یا سنگهای آذرین و یا سنگهای دگرگونی قبلی بوجود آید. شاهد دگرگونی سنگهای رسوبی در سنگهای دگرگونی درجه پایین وجود فسیلهایی قابل تشخیص است.

در اصل دگرگونی پاسخی است که هر سنگ در مقابل تغییرات فیزیکی و شیمیایی از خودش نشان می‌دهد و منجربه تبلور کانیهای قدیمی به دانه‌های جدید و یا پدیدار شدن کانیهای جدید و تخریب بعضی کانیهای دیگر می‌گردد.

با مطالعه سنگهای دگرگونی، می‌توان فرآیند دگرگونی را حد بین فرآیند دیاژنزـ هوازدگی و ذوب قرار داد.

دیاژنز‌ـ هوازدگی	فرآیند دگرگونی	ذوب
سنگهای رسوبی	سنگهای دگرگونی	سنگهای آذرین

دگرگونی در نوع کانی و ساخت سنگها تغییراتی ایجاد می‌کند و این پدیده با حذف برخی از کانیها و ظهور و پیدایش مجموعه‌ای از کانیهای جدید و یا تبلور مجدد آنها همراه می‌باشد.

دگرگونی را می‌توان بر اساس عوامل مؤثر برآن، میزان و وسعت پراکندگی و یا شکل ظاهری توده‌ی دگرگون شده به گروههای مختلفی تقسیم نمود. برخی از مهمترین انواع دگرگونی عبارتند از دگرگونی مجاورتی، دگرگونی ناحیه‌ای، دگرگونی دینامیکی یا حرکتی، دگرگونی تدفینی، دگرگونی ناحیه‌ای، دگرگونی هیدرونرمال و دگرگونی در زیر کف اقیانوسها. که هر یک مشخصات و ویژگی‌های بافتی، سنگ شناسی و .... خاص خود را دارا می‌باشند.

دگرگونی ناحیه‌ای با گسترش زیاد (از چند صد متر تا هزاران کیلومتر) در نوارهای کوهزایی و محل برخورد صفحات پوسته زمین به دو صورت دفنی و دینامیکی اتفاق می‌افتد. در دگرگونی ناحیه‌ای میزان دما گاه به هشتصددرجه سانتی‌گراد و مقدارفشار به دوهزار تا هزاربار می‌رسد و گاهی ممکن است مدت زمان تأثیر آنها به بیش ازده میلیون سال نیز برسد. این نوع دگرگونی معمولاً با فعالیتهای ماگمایی همراه است. شیست، فیلیت، گنیس، واسلیت از جمله معروف‌ترین سنگهای حاصل از دگرگونی ناحیه‌ای هستند.

زون سنندج‌ـ سیرجان در ایران مثال بارزی از دگرگونی نوع ناحیه‌ای است.

بر اثر حرکات تکتونیکی پوسته زمین و فشارهای جهت‌داری که منجربه ایجاد گسلهای بزرگ، چین‌ها و وراندگی‌های مهم می‌شود، در ساخت سنگهای سطوح فوقانی پوسته تغییراتی ایجاد می‌گردد. به طوری که ساخت قدیمی سنگ از بین رفته و ساخت جدیدی در آن به وجود می‌آید. فشار جهت‌دار مؤثر در این نوع دگرگونی سبب پیدایش شیستوزیته در سنگ می‌شود که بر اثر آن می‌توان سنگ را به صورت ورقه‌های نازک از یکدیگر جدا کرد.

میلونیت یک نوع سنگ دگرگونی شده است که در دگرگونی‌های دینامیکی به وجود می‌آید.

دگرگونی اصابتی یا ضربه‌ایImpact or shock Metamorphism

بر اثر برخورد سنگهای آسمانی (متئوریتها) با سطح زمین و یا تحت تأثیر انفجارهای هسته‌ای در زیرزمین، سنگها دچار دگرگونی می‌شوند. اگر سنگ آسمانی که با زمین برخورد کرده است بزرگ و سنگین باشد می‌تواند تا محدوده‌ی نسبتاً وسیعی، سنگهای اطراف خود را ذوب کرده و حتی مقدار کمی از آنها را به بخار تبدیل نماید.

در انفجارهای زیرزمینی نیز بر اثر تشعشعات ناشی از انفجارهای هسته‌ای، بخشی از سنگها، در اطراف محل انفجار ذوب یا بخار می‌گردند و پدیده دگرگونی در آنها به وقوع می‌پیوندد.
سنگهای تشکیل شده بر اثر این پدیده دارای کانی‌هایی هستند که فقط تحت فشار بسیار بالا تشکیل می‌گیرد و این موضوع اشاره به اهمیت بسیار زیاد فشار در این نوع دگرگونی دارد.

محلول‌ها و آبهای نفوذی‌ای که در حین نفوذ در درون زمین، بر اثر درجه زمین گرمابی و برخورد با منابع ماگمایی یا گرم و تبخیر می‌شوند، یا مواد سیالی که هنگام انجماد توده های نفوذی از آن جدا گشته‌اند، از نظر فعل و انفعالات شیمیایی بسیار فعالند و در حین بالا آمدن به آسانی با سنگهای محیط ترکیب شده و آنها را حل می‌نمایند و یا باعث تشکیل کانیهای جدید و دگرگونی آنها می‌گردند. به عنوان مثال بر اثر واکنش‌های بین محلول‌ها داغ با سنگهای الیوین و پیروکسن‌دار، این کانی‌ها به سرپانتین تبدیل می‌گردند.

در اثر جانشینی کانیهای سازنده بستر اقیانوس در نتیجه خروج بازالت از رشته کوههای اقیانوسی، تحت تأثیر فشار بسیار کم و دمای نسبتاً زیاد سنگها دچار دگرگونی می‌شوند. که این نوع دگرگونی به نام دگرگونی زیرکف اقیانوسها خوانده می‌شود.

زمانی که ضخامت زیادی از رسوبات یا سنگهای آتش‌فشانی (قطر بیش ازده کیلومتر) بر روی هم انباشته می‌شوند در اثر افزایش دما و فشار در اعماق زیاد دگرگونی نوع تدفینی به وقوع می‌پیوندد. در این نوع دگرگونی مهمترین عامل فشار ناشی از ضخامت طبقات سنگی است و دما نقش چندانی ندارد(دما معمولاً کمتر ازچهارصدوپنجاه درجه سانتی‌گراد است) به دلیل آنکه در این دگرگونی هیچ‌گونه فشار جهت‌داری در کارنیست سنگهای حاصل بدون لایه‌اند.

در واقع اصطلاحی است که به منظور مشخص کردن شدت دگرگونی در یک منطقه بکار می‌رود. دما و فشار معرف شرایط فیزیکی و دگرگونی و درجه دگرگونی معرف اثر آنها می‌باشد.

در دگرگونی، مجموعه‌های مختلف کانیهایی با ترکیب شیمیایی یکسان ولی در شرایط دمایی متفاوت به وجود می‌آید. و این مجموعه‌های متفاوت نشانگر درجات دگرگونی از قبیل درجات ضعیف، متوسط و شدید می‌باشد. مثلاً در درجات دگرگونی ضعیف، مجموعه کانیها عمدتاً آبدار بوده و کانیهای کربناته نیز دیده می‌شود. ولی در مجموعه‌های درجات شدیدتر آب و CO2 هم وجود دارد. هرقدر سنگ، درجات دگرگونی بیشتری را تحمل کند اندازه کانی درشت‌تر می‌شود. چون در دمای زیاد، انتشار مواد در حد بین دانه‌ها به سرعت بیشتری انجام می‌شود.

در این روش پوسته زمین را به سه منطقه دارای عمق کم، عمق متوسط و عمق زیاد تقسیم می‌کنند:

الف) منطقه عمق کم: که دما و فشار به ترتیب کم تا متوسط و کم است.

ب) منطقه عمق متوسط: که دما و فشار از منطقه قبلی بیشتر است.

ج) منطقه عمق زیاد: که در آن هم دما و هم فشار بالا است.

2 (تعیین درجه دگرگونی بر حسب مناطق دگرگونی:

که در آن به مناطق دگرگونی و حد مرزهای آنها توجه می‌شود.

3) تعیین درجه دگرگونی بر اساس رخساره‌ای دگرگونی:

در این روش تعیین درجات دگرگونی به دلیل تعدد رخساره‌ها و زیر رخساره‌ها آسان نیست و تا حدی با استفاده از نمودارها و دیاگرامهای مختلف و مطالعات آزمایشگاهی و تحقیقاتی ممکن می‌شود.

در سنگهای دگرگونی، تغییر شکلهای مختلفی به وجود می‌آید. سنگی که تحت تأثیر دما و فشارهای همه‌جانبه قرار بگیرد ممکن است به صورت‌های زیر تغییر شکل دهد.

الف) در اثر فرآیندهای فیزیکی جهت یافتگی اتفاق می‌افتد.

اگر نیروی اعمال شده در یک جهت و بیشتر از قدرت شکستگی باشد، دانه‌های بزرگتر به کوچکتر تبدیل شده و بر روی سطوح لغزشی جابه‌جا می‌شوند. و انتقال ماده و جهت یافتگی اتفاق می‌افتد.

در این فرآیند کانیهایی که حالت صفحه‌ای دارد مانند میکاها و یا آندسته که حالت منشور مانند دارند مانند آمفیبولها در امتداد محور طویلشان جهت‌دار می‌شود و به حالت موازی کنار یکدیگر قرار بگیرند.

هر گاه استرس و فشار روی یک قسمت از یک سنگ داده شود کانیها در جهت جایی که فشار کمتر است اجتماع می‌کند و در آن قسمت رشد می‌کنند. که این فرآیند یا به وسیله سیالاتی که دانه‌ها را احاطه کرده‌اند، یا از طریق منتشر شدن از طریق منتشر خارجی دانه‌ها و یا انتقال درون شبکه تبلور آنها صورت خواهد گرفت.

در محیطهایی که پدیده دگرگونی اتفاق می‌افتد و انرژی حرارتی و شیمیایی تغییر می‌کند. باعث رشد بلورها در حالت جامد هم می‌شوند که این فرآیند به صورت رشد کانیهای قبلی و یا رشد کانیهای جدید و تغییر در کانیهای قدیمی و ظهور اشکال جدید است.

مهمترین عوامل فیزیکی فشار و درجه حرارت است که باعث فعل‌انفعالاتی مانند چند شکلی (پلی‌مورفیسم ) تبلور دوباره و تبادل یونی می‌شود. هر کانی در فشار و درجه حرارت معینی تشکیل می‌گردد و اگر شرایط دما و فشار تغییر کند ناپایدار گشته و برای رسیدن به حالت تعادل با این شرایط به کانیهای دیگری تبدیل می‌شود.

به غیر از عوامل فیزیکی فوق می‌توان به زمان، سیالات، آب، حتی مواد فرار گازها نیز اشاره نمود. حال نگاهی کوتاه به تأثیرات این عوامل در فرآیند دگرگونی می‌اندازیم.

وقتی شرایط حالت بحرانی داشته باشد سیال‌های گازی مثل مایعات عمل می‌کنند. آنها در شکاف سنگها نفوذ کرده در آنها باقی مانده و بر سنگ تأثیر می‌گذارند. این تأثیرات ممکن است که یا به صورت جذب در سنگ تبادل یونی و یا دگرسان کردن سنگ و تجزیه آن جلوه کند.

حضور آب باعث سرعت در فرآیند تبلور دوباره بوده و حالت کاتالیزور در ‏فرآیندهای دگرگونی دارد.

حتی اگر تمام شرایط مورد لزوم فراهم باشد زمان هم مثلاً کانیها در کنار برخی سیالهای فعال در حالت تبادل باشند باز هم در اثر گذر زمان در این سیستم بسته نیز به عنوان مثال حتی اگر شرایط دگرگونی ایجاد شده و فعل انفعالاتی چون دگرسانی و یا تعادل یونی صورت می‌گیرد همچین گذر زمان باعث آزاد شدن و ایجاد گازهایی چونCO2و H2O می‌باشد که فشار این گازها خود عاملی برای ایجاد ترکهایی در سنگ می‌گردد.

بسته به عوامل مؤثر در دگرگونی درجات دگرگون شدن سنگها متفاوت است.

می‌دانیم که فشردگی هر جسم باعث کاهش حجم و در نتیجه کاهش فضاهای خالی، خروج آب و تغییر در وضعیت قرارگیری کانیها می‌شود.

این فشارها انواع مختلفی دارد که به ذکر آن اشاره می‌کنیم.

الف) فشار همه جانبه : باعث متراکم شدن سنگها و در نتیجه تبلور مجدد آنها می‌شود.

ب) فشار جهت دار : باعث بروز چین خوردگی و شکستگی شده و همچنین باعث جهت یافتگی کانیها در سنگها گردیده که خود سبب گسیختگی و شکستگی سنگ در امتداد، جهت یافتگی می‌شود.

ج) فشار سیالات : مواد فرار موجود در بین منافذ یا شکافها هم‌ به نوبه‌ی خود فشاری را ایجاد می‌کنند که تأثیر آنها را در دگرسانی‌ها شاهدیم.

علاوه بر موارد فوق می‌دانیم که فشار موجب انحلال بسیاری از کانیها می‌گردد که این فرآیند را به اسامی متعددی چون جریانهای تراوشی، انحلال بر اثر فشار، انتقال محلولها و غیره نامگذاری می‌کند. و در طی این فرآیند تغییر شکل ساختمان بلورین به وقوع می‌پیوندد.

در دگرگونی فشار به صورت لیتواستاتیک یا فشار همه‌جانبه (مانند فشار طبقات سنگی) و فشار جهت‌دار (مانند نیروهای تکتونیکی) عمل می‌کند: از سوی دیگر می‌دانیم که فشار در جهت ازدیاد عمق بالا می‌رود. مثلاُ در عمق ده کیلومتری زمین فشار همه جانبه بین

دو هزارو ششصدتاسه هزارو دویست کیلوگرم بر سانتی‌‌مترمربع است. معمولاً در فرآیندهای دگرگونی تأثیر هر دو نوع فشار با هم ایجاد دگرگونی می‌کند و هر کدام به تنهایی تأثیر زیادی ندارند.

ا) فشار موجب پایین آمدن نقطه ذوب کانیها می‌گردد.

2) فشار علت اساسی نمو کانیها و طویل شدگی آنها است.

3)فشار باعث ایجاد کانیهای سنگین‌تر بدون تغییر در ترکیب شیمیایی می‌نماید.

بسیاری از واکنشهای شیمیایی در اثر بالا رفتن درجه حرارت شدت می‌یابد. حرارت زمین بر حسب درجه زمین گرمایی در نواحی مختلف متغیر می‌باشد. می‌دانیم که درجه زمین گرمایی به ازای هر کیلومترسی درجه افزایش می‌یابد. ولی در مناطق مختلف این تغییر دما متفاوت خواهد بود مثلاً در مناطق آتشفشانی در هر صد مترسی درجه افزایش دما خواهیم داشت.

1‌) حرارت هسته مرکزی زمین (حرارت زمین گرمایی)

4) حرارت حاصل از انجماد و تفریق تود‌ه‌های آذرین در پوسته زمین

شاید جالب باشد که بدانید جریان حرارتی در نقاط مختلف متفاوت است.

2) محور برآمده اقیانوس‌ها جریان حرارتی بیشتری نسبت به دیگر نواحی اقیانوسها دارد.

3) در اعماق زیاد زمین تفاوت دمایی بین قاره‌ها و اقیانوسها بشدت کاهش می‌یابد.

سنگها در چند کیلومتری از سطح زمین داغ هستند. دمای آنها در نتیجه منجربه صرف انرژی است و این انرژی در اثر تغییرات فشار و دما تأمین می‌گردد.

برای اثبات نقش سیالات در دگرگونی می‌توان به کانیهای آبداری چون میکا و آمفیبول اشاره نمود که تحت تأثیر دگرگونی شدید هم آب خود را به طور کلی از دست نداده و به کانیهای دیگر تبدیل نشده‌اند پس سیالات آبداری در فرآیندهای دگرگونی نقش دارند.

با توجه به وضعیت غیرعادی آب و با توجه به اینکه هر چه فشار بالاتر برود نقطه جوش آب هم بالاتر می‌رود، با بالا رفتن نقطه جوش آب تبدیل آب به بخارآب توأم با تغییر حجم کمتری خواهد بود و اگر فشار وارد بر آب ازدویست وبیست کیلوگرم بر سانتی‌مترمربع تجاوز کند آب در هیچ دمایی به جوش نخواهد آمد. این خصوصیت منحصر‌به‌فرد آب روی بافت و نوع سنگهای دگرگونی تأثیر می‌گذارد.

نوعی سنگ دگرگونی با آمفیبول فراوان، به رنگهای سبز روشن تا تیره و سیاه است که معمولا در اثر دگرگونی ناحیه‌ گابرو ( هورنبلند + پلاژیو کلاز ) به وجود می‌آید. آمفیبولها سختی زیادی داشته و بدلیل مقاومت زیاد در مقابل عوامل جوی جهت تزئین بنا به کار می‌روند. از دگرگونی سنگ‌هایی با ترکیب مختلف از جمله سنگ‌های حد واسط ، آهک‌ها و دولومیت‌های ناخالص ، مارن‌ها و حتی از آهک‌های خالصی که تحت تاثیر متاسوماتیسم سیلیسی ؤ منیزیم و آهن قرار گرفته باشند بوجود می‌آید.

مجموعه‌های چاپدونی ، بنه شور و تاشک در یزد ، اسفندقه، سیرجان، ده‌بید ( صفاشهر ) ، اراک، گلپایگان، سبزوار، بشاگرد، خوی، تربت‌حیدریه، نمونه‌های از مناطقی هستند که در آن‌ها آمفیبولیت شناسایی شده است.

درکیمبرلیتها و بعضی از بازالتها، سنگهایی به صورت قطعات بیگانه دیده می‌شود که عناصر اصلی سازنده آن پیروکسن و گارنت قرمز است. این سنگ خوش رنگ که بلورهای درشتی دارد و در دگرگونی‌های شدید ناحیه‌ای به وجود می آیند . اکلوژیت یا پیروکنسیت خوانده می‌شود. اکلوژیتها با چگالی3/4 تا 3/5 گرم بر سانتی‌متر مکعب در فشار زیاد و اعماق پوسته یا گوشته فوقانی به وجود می‌آیند، و از نظر ترکیب شیمیایی بسیار شبیه سنگهای آذرینی مانند بازالت و گابرو هستند . اکلوژیت‌ها تنها در شرایط بدون آب بوجود می‌‌آیند از اینرو کاملا بی آب هستند.

در زون دگرگونی سنندج - سیرجان ( نیریز - گل گهر ) ، جنوب بیرجند ( مختاران ) احتمال وجود اکلوژیت وجود دارد ولی بطور مستند که بر پایه‌ی مطالعات کامل سنگ‌شناسی ، کانی شناسی و ژئو‌شیمائی باشد، گزارش نشده‌اند.

نوعی سنگ دگرگونی است که در اثر فشرده شدن بلورهای اپیدوت و کوارتز تشکیل می‌شود و بیشتر در اثر دگرگونی گابرو به وجود می‌آید.

نوعی سنگ دگرگونی فولیاسیون‌دار با نوارهای موازی است که طول کانی‌های سازنده آن مانند کوارتز و فلدسپاتها بین چند میلیمتر تا چندین سانتیمتر متغیر است. گنیس در اثر تاثیر شدید دگرگونی بر روی برخی از سنگ‌های رسوبی مانند ماسه سنگ‌ها و کنلگومرا‌های فلدسپات‌دار و یا سنگ‌های آذرینی چون گرانیت‌ها و ریولیت‌ها حاصل میشوند. در مناطقی تحت تاثیر دگرگونی‌های ناحیه‌ای قرار گرفته‌اند به وجود می‌آید. این سنگ‌ها پس از شیت فراوان‌ترین سنگ‌های دگرگونی سطح زمین به شمار می‌روند.

به گنیس‌های دارای منشا رسوبی پاراگنیس و به گنیس‌های دارای منشاء آذرین ارتوگنیس می‌گویند.

در اکثر اوقات ، کانی‌های آهن و منیزیم‌دار ، به ویژه بیوتیت و هورنبلند که از عمده‌ترین کانی‌های تیره رنگ گنیس به حسات می‌آیند به صورت نوارهای موازی دیده می‌شوند. در نوعی از گنیس که به نام گنیس چشمی معروف است کوارتز و فلدسپات به صورت چشم‌ها یا عدسی‌های درشت‌تری در متن سنگ دیده می‌شوند.

بر اساس ترکیب کانی‌شناسی گنیسها مانند نوع کانی‌های کلریت ، میکا ، سیلکات‌های آلومینیوم و .... می‌توان ترکیب شیمیایی و کانی‌شناسی سنگ مادر و شرایط فیزیکی مؤثر در طول دگرگونی را شناسایی کرده و مورد بررسی قرار داد.

اکثر اوقات کانی‌های آهن و منیزیم‌دار ، بویژه بیوتیت و هورنبلند که از کانی‌های اساسی تیره‌ رنگ گنیس به حساب می‌آیند به صورت نوار‌های موازی دیده می‌شوند. گاهی از انواع مقاوم و زیبای گنیس به عنوان سنگ نما در ساختمان‌سازی استفاده می‌شود.

در بسیاری از نقاط ایران مانند طرقبه در شمال مشهد ، جنوب دامغان ، شمال شرق یزد و در مسیر کرمان انواع متفاوتی از گنیس‌ها مشاهده شده است.

در فرانسه به آن لپتینیت می‌گویند. در دگرگونیهای شدید نوع ناحیه‌ای و همبری، تحت تأثیر فشار و حرارت زیاد، سنگی فاقد شیستوزیته و کاملا بی‌آب به رنگ‌های گلی تا سبز به وجود می‌آید که دانه‌های مساوی و نسبتاً درشتی داردو به نام گرانولیت معروف است.

منشاء این سنگها ممکن است رسوبات رسی و یا سنگهای آذرین اسیدی مانند گرانیتها باشد. کانیهای اصلی سازنده گرانولیتها عبارتند از کوارتز، فلدسپات، پیروکسن و گاهی گارنت.

گرانولیت در سنندج - همدان - اراک - گلپایگان - نیریز - و بروجرد گزارش شده‌اند.

نوعی سنگ دگرگونی فاقد تبلور است که تحت تأثیر حرارت و فشار بر روی سنگهای رسوبی مانند آهک‌های خالص یا ناخالص ایجاد می‌شود.

در اثر این دگرگونی بلورهای ریزکانی‌ها‌یی چون کلسیت رشد می‌کنند، و هر چه شدت دگرگونی افزایش بیشتری یابد کانیهای درشت‌تری در سنگ به وجود خواهد آمد. رگه های موجود در سنگ مرمر مربوط به ناخالصی‌های سنگ آهک اولیه است. سنگ‌های مرمر معمولا تنها از یک نوع کانی مانند کلسیت با دولومیت تشکیل شده و دارای دانه‌های موزائیکی و درشتند . این سنگ‌ها معمولاً در دگرگونی مجاورتی تشکیل می‌ِشوند ولی در دگرگونی ناحیه‌ای نیز یافت گشته‌اند .

در بسیاری از مناطق ایران مانند مغرب شهر ارومیه - ساغند یزد - حاشیه شرقی گرانیت شیرکوه یزد - گرانیت جنوب لاهیجان حاشیه‌ی گرانودیوریت قصر فیروزه (مشرق تهران) آهکها به وفور دیده می‌شوند.

در برخی دگرگونی‌های شدید، سنگی مرکب و ناهمگن به وجود می‌آید که بخشهایی از آن به رنگ روشن بوده و ظاهراً شبیه گرانیت است و بخش دیگری از آن با رنگ تیره مانند گنیس‌های سرشار از کانی‌های آهن ، منیزیم و آلومینیوم به نظر می‌رسد. این سنگها که گاه گسترش بسیار وسیعی دارند به نام میگماتیت خوانده می‌شوند.

میگماتیت‌ها را معمولا بر اساس شکل ظاهری آن‌ها نامگذاری می‌کنند (مانند فلبیتی = رگه‌ای ، نبولیتی = شبح و ابر مانند و غیره(

مجموعه‌ بند شورو ( در ساغند و اردکان یزد ) - مجموعه تاشک (در یزد -همدان - نیریز - اسفندقه- سیرجان -حاجی آباد و تکاب از جمله مناطقی هستند که میگماتیتها به وفور در آن دیده می‌شوند.

در دگرگونی‌های ناحیه‌ای در اثر دگرگون شدن سنگهای رسی میکاشیستها به وجود می‌آیند. کوارتز و میکاکانی اصلی سازنده‌ی آنها هستند که با چشم غیر مسلح نیز قابل تشخیصند. کانی میکا که به وفور در این سنگها دیده می‌شود عمدتاً در امتداد سطح تورق قرار گرفته است. این امر موجب تورق آسان سنگ می‌شود. مسکویت(میکای سفید) مشخص کننده‌ی دگرگونی این سنگ‌ها، در درجه‌ی ضعیف تا متوسط است و با افزایش درجه دگرگونی بیوتیت(میکای سیاه) در این سنگها ظاهر می‌گردد. در تمامی میکاشیستها، کانی فلدسپات به صورت دانه‌های ریز وجود دارد. گاهی بر اثر تغییر و تبدیل میکاشیست‌ها پلیتی گرانیت به وجود می‌آید.

در بسیاری مواقع میکاشیست‌ها حاوی مقادیر زیادی گارنت هستند.

در بسیاری از مناطق ایران مانند کوه سنگی در مشهد، طرقبه، دامنه کوه بینالود، زاهدان، همدان و .... میکاشیستها به وفور دیده می‌شوند.

تحت تأثیر دگرگونی‌های کاتاکلاستیک یا دینامیکی، در اثر فشار شدید، سنگی دانه‌ریز که معمولاً بافت لایه‌ای دارد به نام میلونیت تولید می‌گردد. در واقع در اثر خردشدن ذرات سنگ مادر تحت تأثیر فشار شدید ناشی از دگرگونی، بدون تغییر ترکیب شیمیایی سنگ اولیه ، مقداری قطعات سنگی تولید می‌شود که این قطعات توسط سیمانی از بلورهای دانه‌ریز مانند لکریت و سرسیت به یکدیگر متصل می‌گردند و سنگ میلونیت را به وجود می‌آورند.

در بررسی‌های میکروسکوپی انجام شده بر روی این سنگها اشکال و رگه‌های ناپیوسته‌ای شبیه به تاکی‌لیت که نوعی شیشه‌ تیره رنگ آتشفشانی است دیده شده است . این اشکال در اثر ذوب بخشهای کوچکی از سنگ تحت تأثیر دگرگونی ایجاد می‌شوند و اشاره به حرارت شدید ناشی از اصطکاک در طی دگرگونی دینامیکی دارند.

بسیاری از میلونیت‌ها بافت ورقه‌ای دارند که اندازه‌ی دانه‌ها ، رنگ و یا ترکیب کانی شناسی هرورقه نسبت به ورقه‌ی مجاور متفاوت است. این حالت در نتیجه‌ی جریان یافتن سنگ در حالت جامد حاصل می‌شود.

گونی سنندج - سیرجان - اردکان یزد - حسن رباط موته اصفهان - جنوب لاهیجان - شیرکوه یزد می‌توان سنگ میلونیت را مشاهده نمود.

در اثر افزایش درجه حرارت، تداوم شرایط دگرگونی و یا تحت تأثیر مولد سیال، سنگهای اسلیتی می‌توانند به نوع دیگری از سنگهای دگرگون شده به نام فیلیت تبدیل گردیدند.

فیلیت سنگی است با بلور‌های درشت‌تر و فولیاسیون مشخص‌تر از اسلیت(سنگ لوح) که به رنگهای سبز، زرد، خاکستری،کبود و قرمز دیده می‌شود. رنگ و جلای این سنگ به ترکیب کانی شناسی آن مربوط می‌گردد به عنوان مثال فیلیتهای دارای کانی مسکویت، رنگ روشن و جلای نقره‌ای داشته و نمونه‌های حاوی کلریت با رنگ سبز و جلای مخملی قابل تشخیصند.

نمونه‌های تالک‌دار مانند سنگ صابون جلای چرب دارند و انواع پرگرافیت دارای رنگ خاکستری و جلای فلزی بوده و دست را سیاه می‌کنند.

فیلیت‌ها معرف رخساره‌ی شیت سبز(دگرگونی ناحیه‌ای) بوده ولی گاهگاهی در دگرگونی مجاورتی(به ویژه اگر در فیلیت آندالوزیت و کرویریت دیده شود) نیز تشکیل می‌شوند که گاهی به نام اسلیت لکه‌دار نیز خوانده می‌شوند.

سطح تورق این سنگ به علت فراوانی کانیهای میکایی، نسبتاً براق بوده و جلای ابریشمی دارد. کانیهای سازنده‌ی فیلیت سنگها عبارتند از میکا، کوارتز، کلریت و ....، معمولاً فیلیت‌ها را بر اساس کانیهای همراه نامگذاری می‌کنند مانند فیلیتهای گرافیتی، گرونا دار و غیره.

سنگ منشأ این دسته از سنگهای دگرگونی می‌تواند سنگهای رسی، توف، گدازه و ... باشد.

مجموعه‌های دگرگونی واقع در شرق ماسوله، زون فلیش شرق ایران(نهبندان ـ خاش)، ساغند در یزد،نمونه‌هایی از مناطقی‌اند که می‌توان سنگ فیلیت را مشاهده نمود.

نوعی سنگ دگرگونی بسیار متراکم با درصد کوارتز بسیار زیاد است که بر اثر دگرگونی سنگهای رسوبی پرکوارتز مانند ماسه سنگها، کنگلومراهای کوارتزدار، چرت و ... به وجود می‌آید. فشردگی زیاد کانی‌های سازنده این سنگ و وجود سیمان سیلسی بسیار محکم در بین ذرات سازنده‌ی سنگ موجب می‌شود که در هنگام شکستن دانه‌ها نیز بشکنند و لبه‌های تیزی درسنگ ایجاد شود به دلیل همین خاصیت در گذشته‌های دور قطعات تیز کوارتزیت به عنوان ابزاری برای دفاع و شکار مورد استفاده بشراولیه قرار می‌گرفته است.

علاوه بر کوارتز کانیهای دیگری چون میکا، فلدسپات‌، گارنت و ... نیز می‌توانند در این نوع سنگ وجود داشته باشند که البته بستگی به مواد ناخالص موجود در سنگ مادر دارد. مثلاً اگر جنس سیمان سنگ رسوبی که کوارتزیت از دگرگونی آن ایجاد شده است آهک باشد پس از دگرگونی، کانی‌های کلسیت و یا دولومیت در سنگ خواهند شد.

رنگ کوارتزیت به رنگ ماسه‌سنگ و یا سنگ مادر آن بستگی دارد و معمولا بین سفید تا خاکستری متغیر است. این سنگ در دگرگونی مجاورتی و یا ناحیه‌ای بوجود آمده و گاه نیز ممکن است حاصل متاسوماتیت باشد. ( کوارتزیت‌های ناشی از دگرگونی ناحیه‌ای دارای تورق می‌باشند(.

در مجموعه‌های ‌دگرگونی واقع در شرق ماسوله - ساغند یزد - شاندر من - اسالم - مجموعه‌ی چابدونی و به شور در یزد سنگ‌های کوارتریتی قابل رؤیت هستند.

شیست‌ها سنگ‌های دگرگونی متورقی هستند که کانی‌های آن با چشم غیرمسلح قابل تشخیصند و بنابراین درجه‌ی دگرگونی آنها ازاسیلیت‌ها و فیلیت‌ها بیشتر است. وجود شیستوزیته و یا لینه آسیون از مشخصات اساسی این سنگهاست. شیست‌ها از فراوان‌ترین سنگ‌های دگرگونی به شمار می‌روند و بر اساس فراوانی نوع کانی‌های برتر محتوی آن‌ها نامگذاری می‌شوند ( مانند میکا - شیست - کلرید شیست - گارنت شیست - تالک شیست و (.....

شیست‌ها می‌توانند از دگرگونی انواع متفاوت سنگ‌ها و رسوبات از جمله رسوبات رسی ، سنگ‌های کربناته ، سنگ‌های نیمه باز یک - باز یک و اولترابازیک در محیط‌های آبدار و خشک بوجود آیند.

برخی از شیست‌ها در اثر فرایند متاسوماتیسم و تاثیر محلول‌های هیدروترمال بر روی سنگ‌های منیزیوم داری چون بازالت‌ها در حرارت‌های پایین شکل می‌گیرند.

شیست‌ها در دگرگونی‌های ناحیه‌ای ، تدفینی و هیدروترمال بوجود می‌آیند.

نوعی از شیست‌ به نام شیست آبی در اثر دگرگونی گریواکه‌ها ، بازالت‌های زیر دریایی و سنگ‌های سری افیولیتی که همگی با گودال‌های اقیانوسی در ارتباط هستند بوجود می‌آید. در این نوع شیست حضور کانی‌های فشار بالا و چگال ، معرف شرایط و فشار زیاد و حرارت کم حاکم بر محیط تشکیل آنهاست.

در اثر دگرگونی سنگهای اولترامافیک در دماهای نسبتاً کم، سنگی به رنگهای سبز، زرد و قهوه‌ای با سختی سه به نام سرپانتیت به وجود می‌آید که اساساً از سرپانتین ساخته شده است.

بسیاری از این سنگها حاوی کانیهای الیونی، هورنبلند، گارنت و ... هستند.

سنگهای سرپانتینت اغلب دارای لکه‌ها و خالهای رنگی هستند و به صورت توده‌های متراکم و یا متورق دیده می‌شوند.

این سنگها به صورت رگه‌ در مناطقی که تحت تأثیر دگرگونی، بخصوص دگرگونی‌های مجاورتی قرار گرفته‌اند دیده می‌شود.

برخی از انواع سرپانتینت که درخشندگی و جلای زیادی دارد در جواهرسازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از آنهابه عنوان سنگ تزئینی در ساختمان‌سازی بکار می‌روند.

در فرانسه آردواز و در فارس سنگ لوح نیز نام گرفته است.

اسلیتها سنگهای دگرگونی دانه‌ریزی هستند که بلورهایشان با چشم غیر مسلح قابل تشخیص نمی‌باشد و بر اثر دگرگونی خفیف رسوبات بسیار دانه‌ریز و سنگهای رسوبی ایجاد شده و به راحتی به ورقه‌های نازکی تبدیل می‌‌گردند . این سهولت در تورق پذیری حاصل قرار گرفتن کانیها‌‌‌ی بسیار دانه‌ریز ورقه‌ای (میکا و کلریت) به موازات سطوح شیستوزیته است. گاه در برخی اسلیتها دو یا چند سطح شیستوزیته متقاطع دیده می‌شود که معرف مراحل دگر شکلی مختلف سنگ است.

کانیهای اصلی سازنده سنگ لوح عبارتند از کوارتز، مسکوویت، کلریت و کلسیت، که گاهی با کانی تیره رنگ گرافیت همراه است. علاوه بر آن تورمالین، اپیدوت و .... نیز در اسلیتها دیده می‌شود.

حضور مقداری از عناصر خاص می‌تواند سبب تغییر رنگ در اسلیتها گردد چنانچه اکسید آهن دو ظرفیتی به آن رنگ قرمز داده و اکسید آهن سه ظرفیتی آن را به رنگ سبز در می‌آورد. همچنین در اثر حضور مواد آلی، سنگ به رنگ تیره دیده می‌شود در طبیعت معمولاً اسلیتها به رنگهای قرمز، سبز، ارغوانی،قهوه‌ای، خاکستری و سیاه مشاهده می‌گردد.

در ایران، اسلیتها در نواحی نهبندان، جنوب بیرجند، خاش در حد شرقی مرز ایران و پاکستان، جنوب مشهد، طرقبه و کوههای طالش گزارش شده‌اند.