کربنیفر در ایران

مقدمه

به جز آذربایجان و زاگرس، در بیشتر نواحی ایران، نهشته‎های سکویی دونین پسین پس از یک ایست رسوبی ناچیز، تا کربنیفر پیشین ادامه دارد. در نتیجة همچون سنگ‎های دونین بالایی، سنگ‎های کربنیفر پایینی گسترش به نسبت زیادی در ایران دارندو به تقریب در همه جا روی سنگ‎های دونین بالا قرار دارند. با این حال، ‌در پاره‎ای نقاط (شرق دماوند، تالش، کوه‎های کلمرد) سنگ‎های کربنیفر بر روی نهشته‎های کهن‎تر از دونین بالایی دیده شده‎اند.

سنگ‎های کربنیفر شناخته شدة ایران، بیشتر به سن کربنیفر پایینی تا اوایل کربنیفر بالا (آشکوب نامورین) هستند و از این رو، این باور وجود دارد که در اوایل کربنیفر پسین، با آغاز جنبش‎های زمین‎ساختی هم ارز هرسی‎نین، بار دیگر زمین‎ساخت ناحیه‎ای سبب حرکت‎های خشکی‎زایی، بالا آمدگی‎های وسیع و آشفتگی‎های محلی شده، به طوری که نواحی وسیعی از سکوی ایران در معرض فرسایش قرار گرفته و گاه باعث فرسایش ستبرای زیادی از سنگ‎های پالئوزوییک زیرین شده است. ولی از نگاه منطقه‎ای، می‎توان پذیرفت که نوسانات سطح آب دریا در بیرون آمدن سکو و پذیرا شدن فرسایش، نقش اساسی‎تر داشته است. داده‎های منطقه‎ای حاکی است که بر خلاف دونین پسین و کربنیفر پیشین که سطح آب دریاها در بالاترین مقدار بوده، در زمان نامورین و در ادامة آن تا آشکوب ساکمارین یخچال‎ها بخش‎های زیادی از ابرقارة گندوانا را زیر پوشش داشته‎اند. این رخداد یخچالی با پایین‎ترین حد سطح آب دریاهای نامورین پسین و وستفالین پیشین انطباق دارد. اگرچه دوره‎های یخچالی یاد شده بر سرزمین ایران بی اثر بوده ولی احتمال تأثیر آن بر اُفت سطح آب می‎تواند پذیرفتنی باشد. گفتنی است که جدا از خشکی‎زایی سراسری نامورین، در نواحی گوناگون البرز و ایران مرکزی، در توالی سنگ‎های کربنیفر پایین ایران، به ویژه در بین ردیف‎های ویزئن میانی، همچنان شواهد روشنی از انفصال رسوبی و حاکمیت دوره‎هــای فـرسایشی وجـود دارد. بـرای این دورة فــرسایشی می‎توان نام « البرزین » را پیشنهاد کرد.

نوع سنگ‎های کربنیفر پایینی در بیشتر نقاط ایران کربنات‎های آهکی است ولی شیل‎های تیره رنگ و مارن نیز وجود دارد که حاوی انواع گونا‎گونی از بازوپایان، گونیاتیت، تریلوبیت، برویوزوآ و ... است. رخسارة سنگی و زیستی سنگ‎های یاد شده نشان از دریاهای گرم و کم ژرفا دارد. در ایران مرکزی تنوع رخساره‎های سنگی کربنیفر درخور توجه است و به نظر می‎رسد که دریای کربنیفر پیشین ایران مرکزی، بلوک‎های ساختاری با شرایط رسوبی متفاوتی را زیر پوشش داشته که در جدایش آنها، گسل‎های ژرف نقش عمده داشته‎اند.

یکی از ویژگی‎های کربنیفر ایران نبود سنگ‎های ماگمایی است. اما بعضی از آندزیت‎های کوه‎های طالش و بخشی از روانه‎های زیردریایی جنوب خاوری پهنة سنندج – سیرجان را به سن کربنیفر دانسته‎اند، ولی به احتمال بیشتر سن آنها دونین است. سنگ‎های مافیک و اولترامافیک مشهد که به سن کربنیفر دانسته شده‎ بود، باقیماندة اقیانوس تتیس کهن ‎است که سن پرمین دارند.