دونین در زاگرس

در بخش‎هایی از شمال خاوری زاگرس (زاگرس مرتفع) به ویژه در نواحی زرد‎کوه، اشترانکوه، کوه دنا، کوه گهکم و فراقون توالی همگنی از ماسه‎سنگ‎‎های کمی کوارتزی سفیدرنگ با میان‎لایه‎هایی از دولومیت‎های کرم‎رنگ وجود دارد که در روی شیل‎های گراپتولیت‎دار سیلورین و در زیر ردیف کربناتی پرمین (سازند دالان) قرار دارند. جایگاه چینه‎شناسی، به ویژه نداشتن سنگوارة شاخص سبب شده بود تا ردیف‎های مورد نظر به سن کربنیفر – پرمین دانسته شوند. 

مطالعات پالینولوژی قویدل (1377) نشان داد که بخش بیشتر سنگ‎ماسه‎های منسوب به پرمو – کربنیفر، به واقع سن دونین میانی – بالایی داشته و جزء کوچک‎تری از بخش بالایی آن متعلق به پرمین زیر است. مطالعات تکمیلی قویدل نشان داد که بین ردیف‎های آواری دونین بالایی و افق‎های آغازین پرمین یک ایست رسوبی به بزرگی بیش از 70 میلیون سال، بین اواخر فرازنین از دونین، تمامی کربنیفر، تا آشکوب ساکمارین از پرمین وجود دارد.

نا پیوستگی مورد سخن سبب شد تا این سنگ‎ماسه‎ها (سازند فراقون) به دو عضو جداگانه تقسیم شود. یکی « عضو چالیشه » در زیر و به سن دونین پسین، دوم، « عضو زاکین » به سن پرمین پیشین، در بالا. وجود یک ایست رسوبی طولانی در درون سازند فراقون و ناهماهنگی آن با استانداردهای چینه‎شناسی جهانی سبب شد تا کمیتة ملی چینه‎شناسی ایران پیشنهاد تقسیم سازند فراقون به دو عضو چالیشه و زاکین را نپذیرد. به همین رو، برای ردیف‎های آواری دونین بالایی نام « سازند زاکین » انتخاب شد و به نهشته‎های آواری پرمین نام « سازند فراقون » داده شد. بدین ترتیب با توجه به پیشنهاد قویدل و تائید کمیتة ملی چینه‎شناسی ایران، در حال حاضر سازند آواری زاکین (زاکین) معرف سنگ‎های دونین زاگرس است.

بُرش الگوی « سازند آواری زاکین »، در کوه فراقون، در 80 کیلومتری شمال بندرعباس، توسط قویدل (1377) معرفی شده است. در این محل، سازند زاکین با 285 متر ستبرا، ردیف به نسبت همگنی از ماسه‎سنگ‎های سفیدرنگ با رنگ فرسایش متمایل به قهوه‎ای است که میان‎لایه‎هایی از دولومیت‎های دانه ریز قهوه‎ای، شیل‎های تیرة زغالی و گاهی کنگلومرای ماسه‎ای خاکستری دارد. میان‎لایه‎های شیلی اغلب پوشیده است و نمود روشن ندارند ولی تناوب‎های دولومیتی به صورت نوارهای قهوه‎ای رنگ در زمینه‎ای از ماسه‎سنگ مایل به سفید، سیمای برجسته دارند. در کوه فراقون، سازند زاکین بین دو سطح ناپیوستگی محدود است. همبری پایینی آن با سازند سرچاهان (سیلورین) و حد بالایی آن با کنگلومرای قاعدة سازند فراقون (به سن پرمین پیشین) است.

سنگواره‎های سازند آواری زاکین منحصر به آکریتارک و میوسپورها هستند. حاصل مطالعة پالینومورف‎های یاد شده شناسایی 5 زون زیستی است. زون زیستی I و II در ستبرای 96 متر از سازند زاکین قرار دارد و سن دونین پیشین دارد. زون‎های زیستی III و IV، در ستبرای 154 متر و سن دونین میانی دارد. بیوزون V در ستبرای 5/35 متر از این سازند ظاهر و سن نسبی دونین پسین دارد. بدین‎سان تغییرات سنی این سازند از دونین پیشین (ژدینین (Gedinnian)) تا دونین پسین (فرازنین (Frasnian)) است.

بررسی‎های منطقه‎ای نشان می‎دهد که سازند زاکین از نگاه رخساره‎ای تفاوت آشکار با دیگر واحدهای سنگ‎چینه‎ای دونین ایران (جیرود، خوش ییلاق، پادها، سیبزار، بهرام، شیشتو) دارد. به باور قویدل (1377)، ردیف‎های آواری زاکین، به ویژه از نگاه زیست‎چینه‎ای، همانند ردیف‎های دونین عربستان همچون تاویل، جوف و جُبه است و نظر به این که سازندهای یاد شده در عربستان سنگ مخزن نفت ‎است، بنابراین سازند زاکین می‎تواند به عنوان مخازن نفت مورد توجه باشد.