پالئوزوییک در ایران

 مقدمه:

پالئوزوییــک با طول مدت 340 میلیون سال (از 570 تا 230 میلیون سال پیش) طولانـی‎تریـن اراتم (Earathem) های فانروزوییک است که نام آن از دو کلمة یونانی پالئوس (Palaios )به معنی دیرینه و زئون (Zoon) به معنی موجود زنده مشتق شده و هم‎ارز فارسی آن واژة «دیرینه‎زیستی » است.

بررسی‎های دیرینه‎جغرافیایی نشان می‎دهد که پس از رخداد کوهزایی کاتانگایی، از زمان پرکامبرین پسین تا پایان تریاس میانی، سرزمین ایران، به عنوان یک سکوی با ثبات، با دریای کم ژرفا پوشیده که گاه با حرکت رو به بالای زمین و پسروی دریا به خشکی تبدیل می‎شد. به همین دلیل، به جز باریکه‎های کافتی پرتحرک مانند زون سنندج – سیرجان، در دیگر نواحی ایران سنگ‎های پالئوزوییک از نوع رسوبات بر قاره‎ای (Epicontinental) است. ولی، با وجود شرایط یکسان رسوبی، از تفاوت‎های رخساره‎ای و تغییرضخامت رسوبات، چنین استنباط می‎شود که این رسوبات در حوضه‎های رسوبی مستقل و جدا از هم انباشته شده‎اند.

توالی سنگ‎های پالئوزوییک ایران کامل نیست. به گفتة دیگر در توالی رسوبی این دوران، نبودهای چینه‏‎شناسی زیادی وجود دارد که ممکن است بر حسب زمان و مکان بسیار مهم و طولانی باشند. برای نمونه می‎توان به نبود چینه‎شناسی حدود 40 میلیون سال بین سنگ‎های اردویسین – سیلورین و یا نبود رسوبی حدود 70 میلیون سال بین سنگ‎های دونین پسین و پرمین پیشین در کوه‎های زاگرس اشاره کرد (مطیعی، 1372). نبودهای چینه‎شناسی مورد سخن، بیشتر بدون چین‎خوردگی و به تقریب در همه جا سطوح فرسایشی از نوع دگرشیبی موازی ‎است که گویای حرکت‎های زمین‎ساختی زمین‎زا و تغییرات سطح آب دریاها، وابسته به دو جنبش کوهزایی کالدونین و هرسی‎نین است.بخش زیرین پوشش سکوی پرکامبرین پسین – پالئوزوییک ایران، رخسارة سنگی مشابه با سنگ‎های همزمان در کشورهای افغانستان، پاکستان، ترکیه و عربستان دارد. به همین دلیل پذیرفته شده که از زمان پرکامبرین پسین تا پالئوزوییک پایانی، ایران قسمتی از سکوی قاره‎ای آفریقا – عربستان بوده که در شمال ابرقارة گندوانا قرار داشته است. افزون بر شواهد سنگ‎چینه‎ای، همخوانی و شباهت قطب‎های مغناطیسی ایران مرکزی و البرز با قطب‎های مغناطیسی آفریقا – عربستان، دلیلی بر این مطلب است. گفتنی است که وجود ردیف‎های مولاس گونة مشابه با سنگ‎های پرمین – تریاس صفحة توران در بلندی‎های شمال خاوری ایران سبب شده تا کوه‎های هزار مسجد – کپه‎داغ لبة جنوبی صفحة توران و بخشی از صفحة اوراسیا دانسته شود و چنین تصور شود که زمیندرز تتیس کهن، کوه‎های کپه‎داغ را از بقیة سکوی ایران جدا می‎کند. ولی، یافته‎های زمین‎شناسی جدید نشان می‎دهد به جز پرمین، سنگ‎های پالئوزوییک کپه‎داغ، رخسارة سنگی مشابه با صفحة‎ ایران (گندوانا) دارند. به همین رو، این باور قوت می‎گیرد که در زمان پالئوزوییک پهنة کپه‎داغ همچنان بخشی از سکوی ایران – عربستان بوده و به احتمال خط مفصلی صفحة ایران و صفحة توران، در شمال کپه‎داغ قرار داشته است (افتخارنژاد و بهروزی، 1370).

با این حال، از جنوب باختری مشهد تا شمال خاوری فریمان، رخنمون‎های ناپیوسته‎ای از پوسته‎های اقیانوسی و رسوب‎های پلاژیک به سن پرمین وجود دارد که مبین یک کافت درون قاره‎ای، همراه با اقیانوس‎زایی، به سن پرمین است که کوه‎های کپه‎داغ را از دیگر بخش‎های صفحة ایران جدا می‎سازد.سنگ‎های کامبرین زیرین ایران، بیشتر رخسارة کولابی – قاره‎ای دارند. در حالی که، سنگ‎های کامبرین میانی و بالایی که پس از یک وقفة رسوبی انباشته‎ شده‎اند، نشانگر رسوبات کم ژرفای دریایی‎ هستند. گسترش جغرافیایی ردیف‎های شیلی و ‎ماسه‎سنگی سبز رنگ اردویسین – سیلورین محدود به البرز خاوری و خاور ایران مرکزی و جنوب خاوری زاگرس است. نبود این سنگ‎ها، به همراه توالی‎های دونین زیرین در بخش‎های گسترده‎ای از باختر و شمال باختری ایران، می‎تواند معرف حرکت‎های رو به بالای زمین و چرخه‎های فرسایشی وابسته به رخداد زمین‎ساختی کالدونین باشد. گستردگی به نسبت زیاد سنگ‎های دونین بالایی – کربنیفر پایینی، نشانگر برقراری دوبارة شرایط سکویی و چیرگی دریاهای کم ژرفاست ولی، رسوبات کربنیفر بالایی در ایران وجود ندارد و نشانگر یک دورة خشکی‎زایی وابسته به رویداد زمین‎ساختی هرسی‎نین است.

بر خلاف کربنیفر بالایی، گستردگی بسیار زیاد کربنات‎های شیمیایی پرمین، معرف دریازا بودن فازهای پایانی چرخة کوهزایی هرسی‎نین دانسته شده است. در یک نگاه کلی، در بیشتر پالئوزوییک، حوضه‎های رسوبی ایران از نوع آواری بوده‎اند و فقط در اواخر این دوران حوضه‎های رسوبی دریایی، حاوی ردیف‎های آهکی شیمیایی توسعة بیشتری داشته‎اند .

در مورد مرز پرکامبرین – کامبرین باید گفت که اگرچه در گذشته ماسه‎سنگ‎‎های سُرخ سازند لالون را آغاز چرخة رسوبی پالئوزوییک ایران دانسته و سنگ‎های زیر این سازند (سازندهای بایندور، سلطانیه، باروت و زاگون)، را با عنوان اینفراکامبرین، به طور قراردادی، به پرکامبرین پسین نسبت می‎دادند ولی، یافته‎های فسیلی جدید (اشتوکلین، 1964، می‎یر، 1967، صالحی، منتشر نشده، حمدی، 1367)، نشان داده است که بخش بالایی سازند سلطانیه دارای فسیل‎های کامبرین پیشین است. به طوری که مرز پرکامبرین – پالئوزوییک، بدون هیچ‎گونه نشانه‎ای از ناآرامی‎های زمین‎ساختی و ناپیوستگی از درون سازند سلطانیه می‎گذرد.

مرز بالایی پالئوزوییک ایران همچنان قابل بحث است. اگرچه پرمین به عنوان یکی از حرکت‎های تاریخ زمین (رویداد پالاتین(Palatian) ) دانسته شده، ولی رخساره‎های سنگی مرز پالئوزوییک و مزوزوییک تفاوت آشکار ندارند و در ایران، همانند پاره‎ای نقاط جهان، مرز پرمین و تریاس فقط با نبود رسوبی و سطوح فرسایشی مشخص است و حتی در پاره‎ای نواحی (جلفا، آباده، شهرضا، آمل، ...) ممکن است مرز پرمین به تریاس تدریجی باشد که با یک زون حدواسط حاوی سنگواره‎های مشترک پرمین و تریاس مشخص می‎شود.واقعیت‎های چینه‎شناسی پالئوزوییک ایران نشان می‎دهد که بر خلاف بسیاری از نقاط جهان، تأثیر رویدادهای کوهـزایــی کالدونیـن و هرسی‎نیـن بر سکوی پالئــوزوییک ایران بسیار ناچیـز است، به گونه‎ای که به جـــز حرکت‎های شاغولی نشانه‎های کوهزایی این رویداد، به جزچند مورد پرسش‎آمیز، شناخته نشده به همین رو سنگ‎های آتشفشانی پالئوزوییک ایران، گسترش چندان ندارند و پدیده‎های پلوتونیسم و دگرگونی نسبت داده شده به پالئوزوییک ایران نیاز به بازنگری دارد. با عنایت به ماهیت رویدادهای زمین‎ساختی، می‎توان پذیرفت که پالئوزوییک ایران دوران آرامش نسبی بوده است.برای بررسی ویژگی‎های زمین‎شناختی پالئوزوییک ایران، ابتدا ویژگی‎های چینه‎شناختی دوره‎های وابسته، و سپس مسائل ماگمازایی و دگرگونی این دوران بیان خواهد شد.