کرتاسه در کپه‎داغ

بررسی دیرینه جغرافیای کرتاسه توسط افشارحرب (1372) نشانگر آن است که به جز بخش شمال باختری کپه‎داغ (پیرامون گنبدکاووس) که رسوبگذاری دریایی از ژوراسیک به کرتاسه پیوسته است، در دیگر نواحی به ویژه در خاور و جنوب کپه‎داغ، در اواخر ژوراسیک و آغاز کرتاسه شواهدی از یک خشکی‎زایی گسترده را می‎توان دید.  

به همین‎رو، نهشته‎های آغاز کرتاسه از نوع آواری‎های سُرخ‎رنگی به نام « سازند شوریجه » است که در محیط‎های مردابی، دشت ساحلی، دلتایی و یا محیط سبخایی نهشته شده‎اند. به تدریج، از زمان هوتریوین، رژیم‎های قاره‎ای – مردابی به انواع مردابی – دریایی تبدیل شده و در زمان بارمین، نخست سکوی کربناتی کم ژرفا و پُر انرژی و در آپتین محیط‎های دریایی بر تمام منطقه چیره شده‎ که شرایط مناسبی برای نهشت سنگ‎آهک‎های زیست‎آواری و ائولیتی « سازند تیرگان » بوده است. حوضه در آپتین پسین، ژرفای بیشتر داشته و با ورود رُس، « سازند سرچشمه » نهشته شده است. در آلبین، ورود رُس مداوم‎تر بوده که حاصل آن « سازند شیلی سنگانه » است. در سنونین پیشین، در یک دریای پسرونده به سمت باختر، ردیفی از ماسه‎سنگ‎های گلوکونیتی به نام « سازند آیتامیر » نهشته شده و در پایان سنومانین میانی، به جز بخش شمال خاوری حوضه، دیگر مناطق خشکی بوده و به همین دلیل، در بسیاری از نواحی، از اواخر سنومانین تا آغاز سنونین و حتی در بعضی نقاط تا اواخر تورونین، شواهدی از یک نبود رسوبی وجود دارد. در تورونین پسین، بخش شمال خاوری با دریای آزاد ارتباط داشته، ولی در باختر و جنوب مرکزی منطقه، خشکی کم شیبی وجود داشت که تحت تأثیر فرسایش ملایم‎ قرار داشته است. شرایط دریایی زمان تورونین، با تغییرات اندک، کم و بیش تا ماستریشتین ادامه یافته و در طـی آن سازندهای « آبدراز »، « آب تلخ »، « نیزار » و « کلات » نهشته شده‎اند.

از اواسط ماستریشتین پسین، به جز ناحیة سَرَخس و شمال گنبد کاووس، دیگر مناطق خشکی بوده و در پایان ماستریشتین، تنها در شمال باختر، سکوی کربناتی کم ژرفایی وجود داشته است.دیرینه جغرافیا نشان می‎دهد که بر خلاف باور عموم، به دلیل تأثیر حرکت‎های زمین‎ساختی، پیشروی و پسروی دریای کرتاسه مکرر بوده و در پهنه کپه داغ، رسوبگذاری پیوسته نبوده است. در هر حال، ردیف‎های کرتاسه کپه داغ، یکی از کامل‎ترین و ستبرترین نهشته‎های کرتاسة ایران است که واحدهای سنگ چینه‎ای زیر در آن مشارکت دارند .

سازند آواری شوریجه : در نقاط زیادی ازکپه داغ، به جز پایانة باختری آن (نواحی گنبد کاووس)، سنگ‎آهک‎های ژوراسیک بالا (سازند مزدوران) با ردیف آواری سُرخ‎رنگی پوشیده می‎شود که از آن به نام « سازند شوریجه » یاد می‎شود. نام این سازند از روستای شوریجه گرفته شده، ولی بُرش الگوی رسمی آن، در کنار راه مشهد به کلات (درة خور)، به ضخامت 980 متر، مطالعه شده است.سازند شوریجه بیشتر از نوع رسوب‎های آواری (شیل، رُس سنگ، ماسه‎سنگ، کنگلومرا)، کمی سنگ‎گچ و لایه‎های ناچیز سنگ‎های کربناتی است که سیمای قهوه‎ای – سُرخ دارد و به صورت ردیفی راهنما و سُرخ‎رنگ، سنگ‎آهک‎های صخره‎ساز ژوراسیک بالا (مزدوران) را از سنگ‎آهک‎های کرتاسة پایین (سازند تیرگان) جدا می‎کند.در محل بُرش الگو (درة خور)، سازند شوریجه به سه بخش تقسیم شده است (افشار حرب، 1373).

* « بخش آواری تبخیری زیرین » شامل 334 متر شیل قهوه‎ای مایل به سُرخ و ارغوانی، ماسه‎سنگ، سنگ‎آهک و سنگ گچ است.

* « بخش کربناتی تبخیری میانی » از 276 متر سنگ‎های کربناتی، سنگ گچ، شیل، ماسه‎سنگ و سیلت سنگ تشکیل شده است.

* « بخش آواری بالایی » شامل 371 متر ماسه‎سنگ با میان‎لایه‎هایی از شیل قهوه‎ای مایل به سُرخ است. در این بخش، سنگ‎های کربناتی و سنگ گچ دیده نمی‎شود.

رخسارة آواری و سیمای سُرخ – صورتی سازند شوریجه را می‎توان از مرز افغانستان تا ناحیة آرموتلی (80 کیلومتری خاور گنبد کاووس) دنبال کرد. ولی شرایط و نوع محیط رسوبی سبب شده تا بخش‎های سه گانة بُرش الگو در همه جا رخساره و ستبرای یکسان نداشته باشد. برای نمونه، در بُرش حمام‎قلعه، ماسه‎سنگ قاره‎ای بخش بالایی به رسوب‎های دریایی و سنگ‎های کربناتی تغییر رخساره داده است.در محل بُرش الگو، همبری شوریجه با سازند مزدوران تدریجی است. همبری بالایی آن با سازند تیرگان، اگرچه با تغییر رخسارة ناگهانی است، ولی می‎توان شاهد یک گذر تدریجی بود. ولی گاهی (ماننددرة ارداک) سطح بالایی شوریجه فرسایشی است و بر روی آن کنگلومرای پلیوسن قرار دارد و یا در کوه اُزون، سنگ‎آهک کلات به سن ماستریشتین بر روی این سطح قرار دارد.

سازند شوریجه بیشتر از رسوب‎های قاره‎ای – مردابی تشکیل شده ولی زبانه‎هایی از رسوب‎های دریایی حاوی سنگواره دارد. بخش زیرین لایه‎های دریایی به سن بریازین – والانژنین، سن بخش میانی آن هوتریوین و بخش بالایی به سن بارمین دانسته شده است. در مورد سن سازند شوریجه اتفاق نظر وجود ندارد.کلانتری به استناد دو برش حمام‎قلعه و زنگانلو، شوریجه را به سن کیمریجین – نئوکومین می‎داند. رهقی، نمونه‎های بُرش نایبا – جوزک را به سن تیتونین – نئوکومین می‎داند.نهشته‎های آواری – تبخیری و سُرخ‎رنگ سازند شوریجه، با رسوب‎های همزمان (ژوراسیک پسین – کرتاسة پیشین) دیگر نقاط ایران به ویژه نهشته‎های سُرخ و آواری نواحی کرمان – طبس (لایه‎های سُرخ گره‎دو، سازند سُرخ آواری، نهشته‎های آواری – گچی مَـگو) شباهت کامل دارد. با وجود تفاوت‎های رخساره‎ای، نهشته‎های تبخیری گوتنیا و هیث در زاگرس و واحد گچ و ملافیر البرز مرکزی، می‎توانند از نظر زمانی و شرایط رسوبی، به نوعــی با سازند شوریجه هم‎ارز باشند. در ترکمنستان به آواری‎های مشابه با شوریجــه « ماسه‎سنگ شاتلیک » نام داده شده که سنگ مخزن اصلی میدان‎های گازی دولت‎آباد – دونمز، شاتلیک، مارلی و بایرام‎علی است. در ایران، شوریجه دارای دو لایه ماسه‎سنگ گازدار به نام ماسه‎سنگ D معادل ماسه‎سنگ شاتلیک ترکمنستان است (افشارحرب، 1380).

سازند آهکی تیرگان : بُرش الگوی سازند تیرگان، در کوه تیرگان، واقع در 39 کیلومتری جنوب خاوری در‎گز مطالعه شده است. در ضمن این سازند دارای بُرش مرجعی است که در جنوب خاوری روستای جوزک (باختر کپه‎داغ) قرار دارد.سازند تیرگان از سنگ‎آهک‎های ستبر لایه تا توده‎ای ائولیتی و زیست‎آواری با میان‎لایه‎های ناچیزی از سنگ‎آهک‎های مارنی، مارن و شیل آهکی است. ستبرای زیاد لایه‎ها و به ویژه تراکم و سختی سنگ‎آهک‎ها سبب شده تا این سازند از واحدهای چهره‎ساز بین ردیف‎های آواری سُرخ‎رنگ سازند شوریجه و نهشته‎های شیلی – مارنی سرچشمه باشد. به همین دلیل یکی از واحدهای فیزیوگرافیک کپه‎داغ را می‎سازد.در خاور کپه‎داغ (بُرش شوراب)، سازند تیرگان کمترین ستبرا (20 متر) را دارد ولی به سمت باختر، ضخامت سازند افزایش می‎یابد، به گونه‎ای که در محل برش مرجع، 310 متر و در بُرش الگو 780 متر ستبرا دارد و حتی در چاه قزل‎تپه شمارة 2 ضخامت تیرگان 1005 متر است.در محل بُرش الگو و بُرش مرجع مرزهای پایینی و بالایی تیرگان با تغییر رخساره ناگهانی گزارش شده است، ولی بررسی‎های رسوبشناسی جدید، حاکی از تدریجی بودن مرزهای زیرین و بالایی این سازند است و حتی گاهی سازند تیرگان ممکن است با واحد کهن‎تر (سازند شوریجه) و یا جوان‎تر (سازند سرچشمه) پیوند بین انگشتی داشته باشد. اُربیتولین شاخص‎ترین سنگوارة سازند تیرگان است که اغلب هستة ائولیت‎های آهکی را تشکیل می‎دهد. بر پایة سنگواره‎های موجود، سن سازند تیرگان نئوکومین (بارمین) تا آپتین است.

سازند تیرگان یکی از واحدهای سنگی و پایدار پهنة کپه‎داغ است، ولی گاهی این سازند وجود ندارد. برای نمونه در ناحیة جاجرم، سازند تیرگان گسترش نیافته و سنگ‎آهک کلات به سن ماستریشتین، بر روی ماسه‎سنگ‎های شوریجه است و یا در 82 کیلومتری گنبدکاووس، باز سازند تیرگان وجود ندارد و سازند آیتامیر بر روی سازند شوریجه قرار دارد.

گفتنی است که جدا از تغییرات ستبرا، گاهی می‎توان شاهد تغییر رخسارة سازند تیرگان بود. برای نمونه در بُرش حمام‎قلعه، 90 متر از بخش میانی سازند را ماسه‎سنگ‎های خاکستری و نخودی رنگ همراه با لایه‎های نازک آهک و مارن تشکیل می‎دهد. جدا از پهنة کپه‎داغ، سنگ‎آهک‎های ائولیتی سازند تیرگان را می‎توان در دامنه‎های شمالی بینالود (جنوب جادة مشهد – قوچان) و کوه شاه‎جهان (شمال اسفراین) دید. این رخنمون‎ها هیچ‎گونه نشانه‎های زمین‎ساختی ندارند و به نظر می‎رسد که دریای تیرگان، به سمت جنوب تا کوه‎های بینالود، گسترش داشته است.

سازند مارنی سرچشمه : نام این سازند از روستای سرچشمه (14 کیلومتری شمال خاوری بینالود) گرفته شده، ولی بُرش الگوی آن در دماغة خاوری تاقدیس خور، کنار راه مشهد به کلات، مطالعه شده است.سازند سرچشمه در محل بُرش الگو، با 310 متر ستبرا، از دو بخش غیررسمی و یک لایة کلیدی تشکیل شده است. بخش زیرین سازند، حدود 178 متر مارن همگن به رنگ خاکستری مایل به آبی است. بخش بالایی سازند 132 متر شیل آهکی خاکستری تیره است که میان‎لایه‎های نازکی از سنگ‎آهک‎های زیست‎آواری دارد. پایان بخش سازند سرچشمه، یک لایه کلیدی یک متری از سنگ‎آهک‎های زیست‎آواری است که راهنمای خوبی برای تعیین مرز بالایی سازند می‎باشد. در بُرش‎های گوناگون، تغییرات نسبت بخش مارنی پایینی به شیل بالایی زیاد است و گاهی ممکن است یکی از آنها وجود نداشته باشد.تغییرات ضخامت سازند سرچشمه درخور توجه است. در یک نگاه کلی، ستبرا از خاور به باختر افزایش می‎یابد. در بُرش نار (خاوری‎ترین برش)، سازند سرچشمه 150 متر ضخامت دارد. در 100 کیلومتری شمال خاوری گنبدکاووس ضخامت سازند سرچشمه 1090 متر است. هر دو همبری سازند با واحدهای سنگی زیرین (سازند تیرگان) و بالایی (سازند سنگانه) هم‎شیب است. ولی گاهی دو سازند تیرگان (درزیر) و سرچشمه با یکدیگر ارتباط بین انگشتی دارند.جدا از روزنه‎داران فراوان، در باختر کپه‎داغ، سازند سرچشمه آمونیت فراوان دارد.

 مجموعة سنگواره‎های این سازند، نشانگر سن بارمین پسین تا آپتین میانی است.گسترش جغرافیایی سازند سرچشمه در خور توجه است. از مرز افغانستان به سمت باختر، سرچشمه را می‎توان در یک فاصلة 110 کیلومتری دید. ولی در شمال کوه کورخود- رباط قره‎بیل، این سازند رخنمون ندارد و سازند آیتامیر روی سنگ‎های کهن‎تر از سازند سرچشمه (تیرگان، شوریجه) قرار دارد.

سازند شیلی سنگانه : بُرش الگوی سازند سنگانه در 4 کیلومتری شمال باختری روستای سنگانه، در 70 کیلومتری شمال خاوری مشهد، (در نزدیکی کلات) مطالعه شده است. از نظر سنگ‎شناختی، سازند سنگانه شامل شیل‎های همگن به رنگ خاکستری تیره تا سیاه کمی مایل به سبز، بدون لایه‎بندی شاخص و مقدار ناچیز میان‎لایه‎های سیلت سنگ است.سازند سنگانه دو ویژگی آشکار دارد، یکی سیمای ریخت‎شناسی تپه ماهوری فرسوده و پشته مانند به رنگ سبز – خاکستری، دوم گرهک‎های عدسی و بیضوی شکل از رس‎های آهن‎دار که گاه هسته‎ای از سنگوارة آمونیت دارد.ضخامت سازند سنگانه در محل بُرش الگو، 750 متر است، ولی به سمت شمال و باختر، ستبرا تا 2000 متر افزایش می‎یابد. هر دو همبری سازند سنگانه با واحدهای زیرین (سازند سرچشمه) و زبرین (سازند آیتامیر) هم‎شیب است. ولی گاهی تفکیک سرچشمه و سنگانه ناممکن است و گاهی نیز (شمال گسل کورخود – رباط قره بیل) مرز بالایی سنگانه فرسایشی و به سازند کلات به سن ماستریشین و یا سازند چلکن به سن پلیوسن است.

سازند شیلی سنگانه، به سن آلبین، یادآور شیل‎های آلبین نواحی جام، اصفهان و یزد (سازند غیر رسمی دره زنجیر) و سازند کژدمی در زاگرس است. این شباهت می‎تواند نشانگر شرایط یکسان رسوبی بر حوضه‎های زمان آلبین ایران باشد.

سازند آواری آیتامیر (آتامیر) : بُرش الگوی این سازند در 5 کیلومتری جنوب خاوری روستای آیتامیر، در 70 کیلومتری شمال خاوری گنبدکاووس قرار دارد. از نظر سنگ‎شناختی، بخش پایینی سازند آیتامیر 612 متر ماسه‎سنگ با ریخت‎شناسی برجسته و بخش بالایی آن 388 متر شیل است. گلوکونیت فراوان در دو بخش یاد شده سبب شده تا این سازند سیمای سبز زیتونی داشته باشد که راهنمای خوبی برای شناسایی آن است. سازند آیتامیر در محل بُرش الگو، 100 متر ستبرا دارد. ستبرای این سازند در کنترل گسل‎های طولی همزمان با رسوبگذاری است و در یک نگاه کلی، از شمال به جنوب ضخامت کاهش می‎یابد، به گونه‎ای که در جنوب گسل کورخود – رباط قره‎بیل، ضخامت این واحد سنگی فقط 6 متر است و حتی در نواحی جنوبی‎تر (شمال گسل جاجرم) این سازند وجود ندارد.

در بیشتر بُرش‎ها مرز زیرین سازند آیتامیر با سازند سنگانه تدریجی و مرز بالایی آیتامیر همواره فرسایشی و نشانگر خشکی‎زایی اوایل کرتاسة پسین است.بخش ماسه‎سنگی سازند آیتامیر در محل بُرش الگو، بدون سنگواره است ولی در دیگر نواحی (مراوه تپه و شمال درة اترک) دارای آمونیت‎های سنومانین پیشین است. بخش شیلی (بالایی) سازند آیتامیر دربر دارندة روزنه‎داران گوناگون با سن سنومانین است. ولی سن آپتین پسین – سنومانین میانی بیشتر محتمل است.ماسه‎سنگ‎ها و شیل‎های گلوکونیتی سنومانین جدا از پهنة کپه داغ، در جنوب اصفهان نیز برونزد دارد که جایگاه چینه‎شناسی و ویژگی‎های زیستی مشابه با سازند آیتامیر دارد.

سازند آب‎دراز : بُرش الگوی این سازند در خاور راه مشهد – سَرخس در حدود یک کیلومتری گردنة مزدوران قرار دارد. از نظر سنگ‎شناختی، سازند آب دراز دو رخسارة متفاوت دارد. در خاور جادة درگز – قوچان، سازند آب‎دراز شامل شیل خاکستری روشن است که سه و گاهی چهار تناوب از سنگ‎آهک گچی دارد. در باختر جادة درگز – قوچان، آب دراز تنها از نوع سنگ‎آهک گچی – مارنی همگن است. در هر دو رخساره، سیمای عمومی سازند، رنگ سفید مایل به خاکستری دارد و دوکفه‎ای‎های نوع اینوسراموس و آمونیت از ویژگی‎های آن است. در محل بُرش الگو، سازند آب دراز 188 متر ستبرا دارد ولی به سوی جنوب خاور و باختر، سازند ضخیم‎تر میشود. ولی، در شمال جاجرم، این سازند وجود ندارد و سنگ‎آهک کلات بر روی سازند شوریجه دیده می‎شود.در همه جا، مرز زیرین آب دراز ناپیوسته و نشانگر چرخة فرسایشی اوایل کرتاسة پسین است. مرز بالایی آب دراز به سازند آب‎تلخ تدریجی و منطبق بر آخرین لایة سنگ‎آهک گچی سازند آب دراز است. ولی گاهی مرز بالای آب دراز، ناپیوسته و با ردیف‎های جوان‎تر کرتاسه بالا است .

روزنه‎داران، آمونیت، اینوسراموس و خارپوست از سنگواره‎های شاخص سازند آب دراز ‎است. در بیشتر بُرش‎ها، تغییرات سنی سازند آب‎دراز از تورونین تا کونیاسین است . ولی گاهی لایه‎های تورونین وجود ندارد و یا گاهی لایه‎های پایانی این سازند به آشکوب سانتونین است. بنابراین، مرز پایین و بالای این سازند در همه جا همزمان نیست.

سازند شیلی آب تلخ : نام این سازند از روستای آب تلخ در خاور راه مشهد – سَرَخس گرفته شده که در 77 متری شمال خاوری مشهد قرار دارد. بُرش الگوی این سازند در ادامة برش سازند آب دراز، در حدود یک کیلومتری گردنة مزدوران اندازه‎گیری شده است.در محل بُرش الگو، سازند آب تلخ با 813 متر ضخامت، شامل شیل آهکی به رنگ خاکستری مایل به آبی و کمی مارن است.

نزدیک به سطح بالایی سازند، لایه‎های نازک ماسه‎سنگ رس‎دار و سنگ‎آهک مارنی- ماسه‎ای وجود دارد.در بُرش الگو، همبری سازند با سازند پایینی (آب دراز) و سازند بالایی (نیزار) هم‎شیب و تدریجی است. روزنه‎داران بُرش الگو، سن این سازند را سانتونین میانی و ماستریشتین پیشین تعیین کرده است. وکیل باغمیشه (1376)، به دلیل انقراض استراکود جنس Cythereis، سازند آب تلخ را پایان بخش کرتاسة کپه داغ می‎داند.سازند آب تلخ بهترین گسترش را در خاور کپه داغ دارد. در 15 کیلومتری بُرش الگو، ضخامت سازند تا 1250 متر افزایش می‎یابد. سازند آب تلخ در بخش‎های باختری کپه داغ، تنها در ناودیس آیتامیر دیده می‎شود و در دیگر برش‎ها، سازند آب تلخ یا رسوب نکرده و یا فرسوده شده است.

سازند ماسه‎سنگی نیزار : بُرش الگوی این سازند در تنگ نیزار، بر سر راه مشهد به سَرَخس قرار دارد. در این محل سازند مذکور، 318 متر ماسه‎سنگ‎های ضخیم لایة گلوکونیتی دانه ریز تا متوسط دانه و شیل با لایه‎هایی از سنگ‎آهک ماسه‎‎ای در بخش بالایی است. تخلخل فراوان از ویژگی‎های بارز این ماسه‎سنگ‎ها است.سازند نیزار به طور هم‎شیب بر روی سازند آب تلخ و در زیر کلات قرار دارد. این سازند، سنگوارة شاخص ندارد و تنها به دلیل جایگاه چینه‎شناسی به سن ماستریشتین دانسته شده است.

گسترش سازند نیزار به طور عمده به نواحی جنوب خاوری کپه داغ محدود است. از درگز به سوی باختر، این سازند گزارش نشده است. در برونزدهای خاوری، تغییرات ضخامت و سنگ‎شناختی ماسه‎سنگ‎های نیزار زیاد است. برای نمونه در نزدیک مرز افغانستان (برش نار) نیزار فقط 45 متر ضخامت دارد . در تنگ چهل‎کمان بخش زیرین سازند شامل ماسه‎سنگ و بخش بالایی آن شیل ماسه‎ای است و یا در بُرش جنوب ناودیس کلات، سازند نیزار با 590 متر ضخامت شامل یک بخش ماسه‎سنگی کم سیمان در زیر، یک بخش سنگ‎آهک در وسط و یک بخش ماسه‎سنگ‎آهکی در بالاست.

سازند آهکی کلات : نام این سازند از ناودیس کلات و شهرک کلات نادری گرفته شده، ولی بُرش الگوی آن در تنگ نیزار (سرراه مشهد به سَرَخس) مطالعه شده است. در این محل، سازند کلات شامل 277 متر سنگ‎آهک ماسه‎ای زیست آواری و صخره ساز با همراهانی از شیل آهکی است. در بُرش الگو، 5 بخش قابل شناسایی است که از پایین به بالا عبارتند از :

* بخش سنگ‎آهک زیرین به ضخامت 85 متر،

* بخش شیل زیرین به ضخامت 84 متر،

* بخش سنگ‎آهک میانی به ضخامت 23 متر،

* بخش شیل بالایی به ضخامت 53 متر،

* بخش سنگ‎آهک بالایی به ضخامت 32 متر.

بخش پنجم سازند کلات، از نوع بایوستروم رودیستی است که در تشکیل آن رادیولیتیده و هیپوریتیده مشارکت دارند. مطالعات سنگ‎شناسی محبوبی و همکاران (1376) نشان داد که سنگ‎های بخش پنجم سازند کلات، از سه رخسارة آهک و یک رخسارة مارنی و شیلی تشکیل شده است که در کم عمق‎ترین بخش یک چرخة بزرگ پسرونده، در یک محیط دریایی گرم، با شوری زیاد عمق و انرژی کم، بر جای گذاشته شده‎اند.از 5 بخش بُرش الگو فقط بخش زیرین در تمام منطقه گسترش دارد. بخش‏‎های دیگر به سوی خاور و باختر نازک شده و ناپدید می‎شوند.

در محل بُرش الگو، همبری این سازند با سازند نیزار هم‎شیب و همساز است. مرز بالایی آن به رسوب‎های قاره‎ای هم‎شیب است، ولی این مرز ناپیوسته است.بخش‎های 5 گانة برش الگو، انواع گوناگونی از روزنه‎داران ماستریشتین دارند که در بین آنها، انواع گلوبوترونکانا از همه شاخص‎تر است. در تنگ نیزار (بُرش الگو)، یک لایة صدف سنگ در قاعدة سازند و چندین لایه سنگ‎آهک رودیستی در بخش بالایی وجود دارد.وکیل باغمیشه (1376)، سنگواره‎های منسوب به ماستریشتین را آواری و حمل شده می‎داند و با استناد به روزنه‎داران کف‎زی مانند Eponides sp.، Rotalia sp.، Elphidium sp. و روزنه‎داران پلانکتون مانند Globigerinatheka sp. و Hantkenina sp و استراکودهای موجود مانند Paleomonosmirabilia sp، Hermanites sp.، Cushmanidia sp. ، Legominocythere sp سن سازند کلات را ائوسن می‎داند که این دیدگاه نیاز به بررسی بیشتر دارد.

سازند کلات بیشتر در مناطق مرکزی و خاور کپه داغ گسترش دارد. در باختر کپه داغ، ردیف‎های قیاس شده با سازند کلات رخسارة بُرش الگو را ندارند و از جنوب به شمال، ضخامت آنها کاهش می‎یابد. در این نواحی، همبری سازند کلات با سازندهای زیرین (شوریجه، آب دراز، سنگانه) ناپیوسته و فرسایشی است.

سازند شیلی نفته : نام این سازند از روستای نفته در خاور کپه داغ گرفته شده و شامل حدود 60 متر شیل‎های خاکستری‎رنگ، گاه با میان‎لایه‎هایی از سنگ‎آهک ماسه‎ای است که تنها در خاور کپه داغ برونزد دارد. مرز پایینی آن با سازند کلات و مرز بالایی آن با سازند پستلیق (به سن پالئوسن) هم‎شیب و تدریجی است.