کرتاسه در زاگرس

به جز ناحیة شیراز که در آن رسوبگذاری از ژوراسیک تا کرتاسه پیوسته بوده، در دیگر نواحی زاگرس، پس از ایست رسوبی ژوراسیک پایانی، گستره‎های وسیعی از زاگرس با دریای پیشروندة کرتاسه پوشیده شده است. سنگ‎های کرتاسة زاگرس رخسارة سنگی یکسان ندارند و در شرایط رسوبی همسان نهشته نشده‎اند. در ناحیة لرستان، توالی کرتاسه، شیل‎های تیره رنگ پلاژیک است، در حالی که در ناحیة فارس، رخنمون‎های کرتاسة پایین نشانگرکربنات‎های سکویی است و لذا پذیرفته شده که در ناحیة لرستان، دریای کرتاسه بیشترین ژرفا را داشته و تغییرات رخساره‎ای به کربنات‎های سکویی فارس، نشانگر کاهش ژرفا در آن امتداد است.

در کرتاسة بالایی نیز حوضة زاگرس شرایط یکسانی نداشته است، در شمال خاوری خوزستان گودی اصلی بزرگ ناودیس تتیس و از خاور عراق تا فارس ساحلی، گودی خوزستان قرار داشته است. این دو گودی، با یک پشتة میانی از یکدیگر جدا بوده‎اند و بر روی همین پشته است که ریف‎های رودیستی سازند تاربور (به سن ماستریشتین) به وجود آمده‎اند.

بر خلاف استاندارد چینه‎شناسی جهانی، سیستم کرتاسة زاگرس به سه بخش پایینی، میانی و بالایی تقسیم شده است. مهم‎ترین عامل، پیوستگی رسوبگذاری از آلبین به سنومانین است. افزون بر آن، در مرزهای بالایی آپتین، تورونین و ماستریشتین ناهمسازی وجود دارد.

«بخش پایینی کرتاسه »، دو رخسارة متفاوت دارد. در ناحیة لرستان شیل‎های رادیولردار خاکستری تیره تا سیاه و آهک‎هـای رُسی عمیق « سازند گَرو » و در ناحیة فــارس و جنوب فروافتادگی دزفول، سه سازنـــد « فَهلیان »، « گَدوان » و « داریان » به سن نئوکومین – آپتین است.

«بخش میانی کرتاسه »، با ناپیوستگی آغاز می‎شود و شامل شیل‎ها و آهک‎های « سازند کژدمی » به سن آلبین و سنگ‎آهک‎های کم عمق « سازند سَروَک » به سن سنومانین است. در این بخش سه فاز فرسایشی زیر ثابت شده است:

* در همبری آپتین (سازند داریان) و آلبین (سازند کژدمی)، یک زون هوازده شامل گلوکونیت، سیلت سنگ، ماسه‎سنگ و آهن وجود دارد.

* در پایان سنومانین، یک فاز فرسایشی سبب شده تا آهک‎های سازند سَروَک به دو بخش سنومانین و تورونین تقسیم شود.

* فاز فرسایشی پس از تورونین.

« بخش بالایی کرتاسه »، پس از یک ایست رسوبی، با سنگ‎آهک‎های کم عمق‌ « سازند ایلام » آغاز و با شیل‎های عمیق « سازند گورپی » ادامه می‎یابد. در ماستریشتین، با تخریب فرابوم‎های شمال خاوری راندگی اصلی، حجم‎‎ زیادی مواد آواری موجب نهشت ماسه‎سنگ، کنگلومـرای کـربناتی، سیلت سنگ‎هــای « سازند امیران » شده‎اند. افزون بر آن، آهک‎های ریفی « سازند تاربور » نیز از ردیف‎های کرتاسة بالای زاگرس است .

بخش پایینی کرتاسه در زاگرسه بخش پایینی کرتاسة زاگرس دو رخسارة متفاوت سکویی و پلاژیک دارد. رخساره‎های سکویی کرتاسة پایین زاگرس شامل سه سازند فَهلیان، گَدوان و داریان است و رخساره‎های پلاژیک آن بخشی از سازند شیلی گَرو است.

سازند آهکی فَهلیان : در کوه دال (بُرش الگو) نزدیکی روستای فَهلیان، در 90 کیلومتری خاور دوگنبدان (گچساران)، سازند فَهلیان شامل 360 تا 365 متر سنگ‎آهک‎های ائولیتی متورق تا توده‎ای به رنگ قهوه‎ای خاکستری با ریخت خشن است که یکی از سنگ مخزن‎های گروه خامی می‎باشد. در پایین این سازند، به طور محلی، برش انحلالی وجود دارد که ممکن است معادل سازند هیث باشد.

 مرز پایینی سازند فَهلیان ممکن است به سازند سورمه (ژوراسیک بالایی) و یا سازند انیدریتی هیث باشد. اگر فَهلیان روی هیث باشد (فارس ساحلی) شناسایی مرز ساده است. در جایی که هیث وجود ندارد (به ویژه در شمال شیراز)، تفکیک فَهلیان و سورمه دشوار است، ولی واحدهای آهکی دارای Tintinnid فراوان که معادل شیلBerriasella است، مشخص کنندة مرز ژوراسیک – کرتاسه است.

مرز بالایی فَهلیان با شیل‎های گَدوان واضح است. ولی در جایی که شیل‎های گَدوان وجود ندارد، مانند شمال فروافتادگی دزفول، سازند فَهلیان و داریان قابل تفکیک نیستند.بر اساس ریزسنگواره‎ها، جلبگ، آمونیت، خارپوست و پالینومورف، سن به سازند فَهلیان سن نئوکومین – آپتین تعیین شده است.سازند فَهلیان را می‎توان در تمام مناطق فارس، شمال خاوری خوزستان و شمال خاوری لرستان دید، ولی در جنوب غرب لرستان و خوزستان، این سازند به شیل و سنگ‎آهک‎های سازند گَرو تبدیل می‎شود.

سازند شیلی – آهکی گَدوان : سازند گَدوان یک واحد بارز شیلی در میان دو آهک خشن فَهلیان (در زیر) و داریان (دربالا) است بُرش الگوی این سازند در گوه گَدوان در 40 کیلومتری شمال خاوری شیراز به ضخامت 120 متر، شامل تناوبی از شیل‎های خاکستری مایل به زرد یا سبز با میان‎لایه‎های خاکستری از سنگ‎آهک رُسی، دارای خرده صدف است.

بر اساس سنگواره‎های موجود، سن سازند گَدوان نئوکومین بالایی تا آپتین است. در خوزستان و شمال باختری فارس، این سازند بیشتر شیلی است، ولی به سوی جنوب خاوری (فارس)، به تدریج به رسوب‎های آهکی تبدیل می‎شود به گونه‎ای که در فارس ساحلی، شناخت آن از سازند رویی (داریان)، دشوار است.در میانة سازند گَدوان، یک آهک بارز، به نام « بخش آهکی خلیج » شناسایی شده است که بُرش آن در جزیرة خارک، به ضخامت 15 متر، اندازه‎گیری شده و شامل آهک بی رُس متعلق به محیط دریایی کم عمق و باز است. بخش آهکی خلیج در برخی از میدان‎های نفتی منطقة زاگرس دارای نفت است. به شیل‎های گَدوان که در پایین و بالای آهک خلیج دیده می‎شوند، گاهی گَدوان پایینی و گَدوان بالایی گفته می‎شود.سازند شیلی گَدوان، سنگ پوش مخازن فَهلیان را تأمین می‎کند و از مواد آلی نیز غنی است و در تولید نیز به عنوان سنگ مادر نقش دارد (افشارحرب، 1380).

سازند آهکی داریان : در گذشته به این سنگ‎آهک‎ها « آهک اُربیتولین‎دار » و یا « آهک آپتین – آلبین » گفته می‎شد ولی با اندازه‎گیری بُرشی در کوه گَــدوان در شمال دهکدة داریان در شمال خـاوری شیــراز، نــام « سازند داریان » انتخاب شد (جیمز و وایند، 1965).

در محل بُرش الگو، این سازند شامل 5/286 متر سنگ‎آهک قهوه‎ای – خاکستری ستبر‎لایه تا توده‎ای خشن و صخره‎ساز است که به داشتن اُربیتولین فراوان به سن آپتین شاخص است.

مرز پایینی داریان با گَدوان تدریجی است ولی در بالا، با کژدمی به شدت فرسایش یافته است و لایه‎های ائولیتی و گلوکونیتی آن را از سازند کژدمی جدا می‎کند.

اگر چه سنگ‎آهک‎های داریان دو واحد شیلی گَدوان (در زیر) و کژدمی (دربالا) را جدا می‎کند، ولی دو سازند داریان و کژدمی هم زمان هستند (مطیعی، 1372). به گفتة دیگر، سازند کژدمی حذف می‎شود و آهک داریان در زیر آهک بنگستان (دوسازند سَروَک و ایلام) قرار می‎گیرد. در ناحیة ایذه، سازند گَدوان هم وجود ندارد. در اینجا سازندهای آهکی فَهلیان داریان، سَروَک و ایلام روی هم قرار می‎گیرند که تنها با مطالعه فسیل‎شناسی می‎توان آنها را جدا کرد. سازند داریان سنگ مخزن مهمی در گروه خامی است.

سازند شیلی گَرو : نام این سازند از تنگ گَرو در کبیرکوه لرستان گرفته شذه و بُرش الگوی آن در 10 کیلومتری شمال خاوری روستای قلعه دره مطالعه شده است (جیمز و وایند، 1965).در محل بُرش الگو، سازند گرو با 825 متر ضخامت به 5 عضو تقسیم شده، ولی در یک نگاه کلی، سازند گرو از تناوب آهک‎های بسیار رُسی سیاه رادیولر‎دار با شیل‎های سیاه‎رنگ بیتومین‎دار پیریتی و چرتی آمونیت و بلمنیت‎دار تشکیل شده است. در هر حال، در لرستان مرکزی این سازند بیشتر شیلی است. ولی در فروافتادگی دزفول سنگ‎آهک بیشتر است. مرز پایینی سازند گرو بیشتر به رسوبات تبخیری هیث و گوتنیا است. مرز بالایی آن بسیار متغیر است. گرو می‎تواند در زیر سازندهای مختلفی مانند ایلام و حتی سازند فَهلیان قرار گیرد (مطیعی، 1372) این موضوع نتیجة پیشروی رسوبات ساحلی به حوضة رسوبی گرو است.

پلانکتون‎ها و رادیولرها نشانگر محیط کم انرژی و بی اکسیژن (حوضة ژرف‎ دریایی) است. ریزسنگواره‎ها، آمونیت و رادیولر، سن سازند گرو را نئوکومین تا کُنیاسین نشان می‎دهند.سازند گرو، سنگ منشأ نفت با پتانسیل زیاد است.