کرتاسه در بلوک یزد – پشت‎بادام

بلوک یزد – پشت‎بادام بخش باختری ریز قارة ایران مرکزی است گه توسط گسل‎های طولی امتداد لغز راستگرد با تحدّب به سمت باختر از دیگر قسمت‎های ایران مرکزی جدا می‎شود.

در این بلوک، ردیف‎های تریاس بالا- ژوراسیک میانی (گروه شمشک) به خوبی چین‎خورده و نشانگر نوعی دگرگونی دینامیک ‎است. دگر شکلی یاد شده و ماگمازایی ژوراسیک میانی (گرانیت شیرکوه) مدیون یک رویداد زمین‎ساختی از نوع کوهزایی است. به همین‎رو، در این بلوک ردیف‎های دوگر میانی – مالم وجود ندارد و سنگ‎های کرتاسه، با دگرشیبی زاویه‎دار، ردیف‎های کهن‎تر از ژوراسیک میانی – بالایی را می‎پوشاند. ساختار بلوکی ناشی از رویداد سیمرین میانی سبب شده تا در این بلوک، سنگ‎های کرتاسه دو رخسارة متفاوت داشته باشند. نخست رخساره‎های فلیشی که در حوضه‎های فروافتادة فروبومی نهشته شده‎اند. دوم، رخسارة کربنات‎های سکویی که نشانگر دریاهای باز ولی کم ژرفا است. 

رخسارة سکویی کرتاسه در بلوک یزد – پشت‎بادام: در بلوک یزد – پشت بادام، رخساره‎های سکویی کرتاسه به طور عمده محدود به کرتاسة پایینی است و به جز سنگ‎های سنومانین، سنگ‎های کرتاسه بالا وجود ندارد. در این بلوک، ردیف‎های آواری پایه سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار، کنگلومرا و ماسه‎سنگ‎‎های سُرخ‎رنگ (سازند سنگستان) است که به تدریج به ردیف‎های کربناتی (سازند تفت) و در بُرش‎های کامل به شیل‎های آمونیت‎دار آلبیـن (سازند دره زنجیر) می‎رسد.

سازند آواری سنگستان : سنگستان یک سازند غیر رسمی متشکل از آواری‎های سُرخ‎رنگ (کنگومرا، ماسه‎سنگ و …) است. نبوی (1972)، این آواری‎ها را ردیف‎های پیشروندة کرتاسة پایینی ایران مرکزی می‎داند که با سنگ‎آهک‎های اُربیتولین دار بارمین – آلبین ارتباط پیوسته دارد. پرتوآذر و ابوتراب (1360)، بر این باورند که آواری‎های مورد نظر، توالی پسروندة ژوراسیک بالا هستند که با دگرشیبی آذرین‎پی روی گرانیت شیر کوه و یا با دگرشیبی زاویه‎دار روی سنگ‎های گونا‎گون قرار دارد.اگر چه این سازند توسط نبوی (1972) معرفی شده، ولی بُرش الگوی آن را پرتو‎آذر (1360) در پهلوی جنوب خاوری خارکوه در جنوب علی‎آباد در 20 کیلومتری تفت اندازه‎گیری کرده است. در این بُرش، سازند سنگستان 1100 متر ستبرا دارد و در یک نگاه کلی می‎توان آن را به سه عضو تقسیم کرد.

« عضو پایینی » با 975 متر ستبرا، توالی آواری به رنگ سُرخ است. این عضو با افق‎های کنگلومرایی دارای قلوه‎های گرانیت شیرکوه آغاز می‎شود و به ردیف‎های ماسه‎سنگ ‎ می‎رسد. چرخه‎های دوتناوبی کنگلومرا و ماسه‎سنگ چند بار تکرار می‎شود.

«عضـو میـانی »، حـــدود 35 متـــر سنگ‎آهک و شیــل است که به دلیل داشتن سنگــواره‎هـایــی ماننــد Textularia sp. ، Boueina sp. ، Torinosuella peneroplifomis ، Salpingoporella annulats و 000 به سن کیمریجین تا پُرتلندین دانسته شده است.

« عضو بالایی » شامل 90 متر ماسه‎سنگ با هوازدگی سُرخ تا ارغوانی است و در بخش انتهایی آن لایه‎های متعدد مارنی و آهکی وجود دارد. سن این بخش بر اساس فسیل‎های ذره‎بینی متعدد توسط تهرانی و وزیری‎مقدم (1372)، والانژنین تا بارمین زیرین مشخص شده است.

گفتنی است که عضو‎های پایینی و میانی در همه جا وجود ندارد و سازند سنگستان منحصر به عضو ماسه‎سنگ بالایی است. به همین دلیل تغییرات ستبرای آواری‎های منسوب به سازند سنگستان، در خور توجه است.داده‎های منطقه‎ای نشانگر آن است که عضوهای پایینی و میانی می‎تواند هم‎ارز آواری‎های ژوراسیک بالا در دیگر نواحی ایران مرکزی ‎باشند، ولی عضو ماسه‎سنگ بالایی، ردیف‎های پیشروندة کرتاسة پایین است که به سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار گذر تدریجی دارد. به عبارت بهتر، آنچه که در بُرش الگو به عنوان سازند سنگستان در نظر گرفته شده، مجموعه‎ای از سنگ‎های ژوراسیک بالا و آواری‎های پیشروندة دریای کرتاسة پایین است. چنین حالتی به ویژه در کوه‎های کپه داغ (سازند شوریجه) و یا بخش جنوبی بلوک طبس نیز دیده می‎شود.

سازند آهکی تفت : سازند آهکی تفت یک واحد سنگی غیر رسمی و معرف سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار بلوک یزد – پشت بادام است. نام این سازند توسط نبوی (1972) و با اقتباس از نام شهرستان تفت انتخاب شده ولی واحد سنگی تفت، برش الگو ندارد. در همه جا، سازند تفت توالی همگنی از سنگ‎آهک‎های ستبرلایه، خاکستری – خاکستری تیره، کرم رنگ و ستیغ ساز با نمای ظاهری لانه زنبوری و حفره‎های انحلالی است. اُربیتولین، شاخص‎ترین سنگواره است که در زمینه‎ای از سنگ‎آهک‎های میکرایت، اینترامیکرایت و ائواسپارایت دیده می‎شود. به باور سیدامامی (1972) شروع این آهک‎ها در بارمین بوده و به طور متناوب تا آپتین ادامه یافته و در موارد اندک، ممکن است تشکیل این آهک‎ها تا آغاز آلبین ادامه داشته است.

ویژگی‎های سنگ‎شناختی و زیستی سازند تفت همانند سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار دیگر نواحی ایران مرکزی است. در ضمن، بخش آهکی سازند تیزکوه ( البرز)، سازند تیرگان (کپه‎داغ)، مجموعة دو سازند فَهلیان و داریان با سازند تفت قابل قیاس ‎است.گفتنی است که در شمال ناحیة معدنی مهدی‎آباد، بخش بالایی سنگ‎آهک‎های تفت، به ضخامت 334 متر، شامل توالی کربناته‎ای از سنگ‎آهک، سنگ‎آهک مارنی، شیل آهکی و سنگ‎آهک تیره‎رنگ بوده و ویژگی آن چرت فراوان است. باباخانی (1367) به ردیف‎های چرت‎دار سازند تفت نام غیررسمی « سازند آبکوه » داده‎ که کاربرد محلی دارد.

سازند شیلی درة زنجیر : در جنوب شهرستان تفت، توالی همگنی از شیل‎های سبز مایل به زیتونی وجود دارد که با سنگ‎آهک‎های سازند تفت ارتباط پیوسته دارد ولی مرز بالایی آن به یک راندگی است. با وجود نداشتن ویژگی‎های لازم، به نهشته‎های شیلی موردنظر سازند درة زنجیر نام داده شده که به فراوانی دارای آمونیت، دوکفه‎ای، مرجان، شکم‎پا و بلمنیت است (نبوی، 1972). این ردیف شیلی – مارنی در بیشتر موارد بخش‎هایی از‌ آشکوب آلبین را در بر می‎گیرد ولی در مواردی ممکن است تا آپتین زیرین و حتی میانی پایین رود (سیدامامی، 1375). فراوانی آمونیت‎های بودانتی سراس به سن آلبین، سبب شده که در بیشتر نقاط ایران مرکزی از این نهشته‎ها با عنوان شیل‎های بودانتی سراس و یا شیل‎هــای آلبین یاد شود. با این وجـــود، در ناحیــةکرمان (هوکریده، 1962) از نام « مارن‎های سبـزرنگ کرتاسه » و در جنوب خور (آیستوف و همکاران، 1984) از نام « سازند بازیاب » استفاده کرده‎اند. سازند شیلی درة زنجیر را می‎توان با شیل‎های آلبین سازند کژدمی در زاگرس و شیل‎های سازند سنگانه در کپه‎داغ قیاس کرد.

رخساره‎های فروبوم کرتاسه در بلوک یزد – پشت بادام: در گستره‎های باریکی از ایران مرکزی، مانند فروافتادگی بیابانک - خور – یزد و همچنین فروافتادگی انار – بردسیر، بر خلاف کربنات‎های سکویی دیگر نقاط، سنگ‎های کرتاسه بیشتر از نوع شیل‎های مایل به سبز – خاکستری‎ با سیمای فلیش گونه است و نهشت آنها در حوضه‎های فروبومی، محدود به زون‎های گسل، آشکار است. ولی در جنوب بیابانک و باختر پشت‎بادام، شیل‎های یاد شده با کربنات‎های اُربیتولین‎دار کرتاسه ارتباط بین‎انگشتی دارند و از این‎رو، شیل‎های مورد نظر، ممکن است توالی شیب قاره سکو‎های کربنات ایران مرکزی باشند.

به رخسارة فروبومی کرتاسة پایین که از جنوب خاوری خور تا بیاضه و خاور یزد، به تقریب در روند شمالی – جنوبی برونزد دارند، « شیل‎های بیابانک » نام داده شده که شامل حدود 3000 متر شیل‎های خاکستری روشن تا سبز، سبز زیتونی، خاکستری تیره تا سیاه با میان‎لایه‎هایی از شیل ماسه‎ای، سیلتی، آهکی، مارنی و یا افق‎های نازک و کم ضخامت ماسه‎سنگ است. تناوب‎های کربناتی این شیل‎ها دارای آمونیت و بلمنیت است و تمام مجموعه دستخوش دگرگونی دینامیک خفیف در حد فیلیت شده است. در جنوب کوه‎های چاپدونی، افقی از کنگلومرا و ماسه‎سنگ، شیل‎های بیابانک را به دو بخش زیرین و بالایی تقسیم می‎کند. همبری این دو بخش از نوع دگرشیبی زاویه‎دار است (حقی‎پور، 1974(

در شیل‎های بیابانک مرجان‎، اسفنج، شکم‎پایان، دوکفه‎ای و به ویژه آمونیت فراوان است. مجموعة‌آمونیتی شیل‎های بیابانک، به ویژه نوع Beudanticeras beudanti (BRONGNIART) که در بالاترین بخش شیل‎ها دیده شده، نشانگر سن آلبین میانی – پسین است و نشان می‎دهد که سن این شیل‎ها از آلبین فراتر نمی‎رود. آمونیت‎های بودانتی سراس شیل‎های بیابانک، یادآور رخساره‎های شیلی آلبین دیگر نواحی ایران است.در سال 1984، آیستوف و همکاران، به جای شیل‎های بیابانک از واژة « سازند بیابانک » استفاده کردند که در کوه سُرخ (20 کیلومتری جنوب بیاضه) شامل حدود 4000 تا 4500 متر شیل رُسی و مارنی اسلیتی شده با میا‎ن‎لایه‎های آهکی، سیلتی و ماسه‎ای است که به طور همساز بر روی توالی نئوکومین – بارمین (سازند نقره) قرار دارد ولی به طور جانبی به سنگ‎آهک‎های ستبر لایه اُربیتولین‎دار آپتین (سازند شاه‎کوه – سازند تفت) می‎رسد. در این محل سازند بیابانک به سه بخش ماسه‎سنگی (در پایین) اسلیتی – آهکی (در وسط) و بخش اسلیتی (در بالا) تقسیم شده است.

روزنه‎داران و آمونیت‎های این سازند، به سن آپتین پیشین تا آلبین میانی دانسته شده‎اند.در شمال مهرجان و جنوب بیاضه، برای رخساره‎های ایزوپیک شیل‎های بیابانک از نام «سازند میـرزا » استفاده شده که بیشتر از شیل‎های آهکی بسیار نرم و روشن متمایل به سبز و همچنین شیل‎های اسلیتی تشکیل شده است. به گزارش آیستوف و همکاران (1984)، سازند میرزا به طور ناهمساز بر روی سطح فرسودة شیل‎های بیابانک قرار دارد و رخسارة نرم‎تر این سازند وجه تمایز آن از سازند (شیل‎های) بیابانک است. ویژگی‎های سنگی و زیستی شیل‎های بیابانک، به سازند میرزا شباهت کامل دارد و تغییرات جانبی ناچیز سنگ‎شناسی، استفاده از نام‎های گوناگون را توجیه نمیکند.

«در فرونشست انار – بردسیر » به عنوان بخش جنوبی بلوک یزد – پشت‎بادام، توالی کرتاسه با 2300 متر ستبرا، توالی به نسبت کاملی از کرتاسة پایین و بالا است که به ویژه نهشته‎های کرتاسة بالای آن رخسارة فلیش گونه دارد. در گزارش شمارة 52 سازمان زمین‎شناسی، ردیف‎های کرتاسة فرونشست انار – بردسیر، به دو بخش کرتاسة پایین و کرتاسة بالا تقسیم شده‎اند.

« کرتاسة پایین » با ردیف‎های آواری بارمین آغاز می‎شود که بر روی سنگ‎آهک‎های زیست آواری با سن نامشخص قرار دارد. بیشتر توالی، شامل دولومیت‎های آهکی (درزیر) و سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار (در بالا) است که توسط شیل و مارن‎های خاکستری – سبز از یکدیگر جدا شده‎اند. اگرچه این کربنات‎ها یاد‎آور سنگ‎آهک‎های اُربیتولین دار (پایینی و بالایی) ناحیه اصفهان است، ولی ساختار‎های رسوبی گویای جریان‎های توربیدایتی و لغزش‎های زیردریایی است که به شیب قاره اشاره دارند.

« سنگ‎های کرتاسة بالا » به دو عمیق شدگی حوضه و تشکیل نهشته‎های فلیشی ستبر و یا رسوب‎های ژرف معادل آن اشاره دارد. یکی فلیش‎های سنومانین – تورونین و دیگری فلیش‎های کامپانین – ماستریشتین. دو مجموعة فلیشی یاد شده به وسیلة توالی مارن‎های سبز کُنیاسین – سانتونین از یکدیگر جدا شده‎اند که به کاهش عمق و آرامش نسبی حوضه اشاره دارد.

« فلیش سنومانین » مجموعه‎ای از سنگ‎آهک‎های ماسه‎ای – زیست‎آواری، سنگ‎آهک ریزدانه، سنگ‎آهک‎های زیستی، گری‎وک‎های آهکی و مارنی است که دارای روزنه‎داران و دیگر ریزسنگواره‎های پلانکتون به سن سنومانین هستند.

«فلیش تورونین » رخسارة سنگی متنوع دارد و شامل سنگ‎آهک‎های زیست‎آواری متبلور، سنگ‎آهک‎های ماسه‎ای، سنگ‎آهک‎های ائولیتی، میکروکنگلومرا، ماسه‎سنگ، گری وک است که سنگواره‎های پلانکتون به ویژه انواع گلوبوترونکانا دارد. داشتن توالی توربیدیتی بدون تفریق دانه‎بندی، لغزش‎های توربیدایتی دانه درشت از ویژگی‎های فلیش‎های تورونین است.

«مارن‎های سبز سنونین زیرین »، شامل حدود 200 متر مارن‎ همگن به رنگ سبز – خاکستری است که در پایین آهکی و در بالا ماسه‎ای است. انواع گلوبوترونکانا های کنیاسین – سانتونین، شاخص‎ترین سنگواره‎های این واحد است . مارن‎های یاد شده بدون آشفتگی رسوبی‎ است و به یک دورة رسوبگذاری آرام در بین فلیش‎های کرتاسة بالا اشاره دارد.

« فلیش کامپانین - ماستریشتین » به سه واحد جداگانه تقسیم می‎شود.

«واحد زیرین »، با 800 متر ستبرا ، از نوع گری‎وک‎های آهکی دانه ریز است.

«واحد میانی » کنگلومرای دانه درشت است که گاهی قطر اجزای آن از دو متـر بیشتر است. سیمای این واحد نشانگر جریان‎های لغزشی رسوبات و جریان‎های توربیــدایتی است.

«واحد بالایی » شامل سنگ‎آهک‎های نازک لایه صورتی رنگ با ریزسنگواره‎های ماستریشتین است.