کرتاسه در ایران

مقدمه

نام سیستم کرتاسه از سنگ نهشته‎های گل سفیدی اروپای شمالی گرفته شده که با 75 میلیون سال عمر، طولانی‎ترین دورة مزوزوییک است.

در ایران، مرز ژوراسیک – کرتاسه به خوبی توصیف نشده و باور همگان بر آن است که این مرز با رخداد زمین‎ساختی سیمرین پسین مشخص می‎شود که از نوع کوهزایی است. ولی، یافته‎های نوین نشان می‎دهند که بر خلاف پندارهای موجود، در بسیاری از نقاط ایران، مرز آشکوب‎های تیتونین (ژوراسیک پایانی) و بریازین (کرتاسة آ‎غازی) تدریجی و از نوع محیط‎های ژرف است. به سخن دیگر، رویداد نامگذاری شده به سیمرین پسین، در اوایل کرتاسة پیشین و پس از آشکوب بریازین و به احتمال قوی در زمان نئوکـومین (پیش از بارمین) رویداده که موجب خـــروج گستـــردة زمین از آب و برقـــراری شرایط قاره‎ای شده است. به همین‎رو است که به جز زاگرس، حوضة فلیشی خاور ایران و مکران، نهشته‎های پس از رخداد سیمرین پسین انباشتــه‎هــای آواری سرخ رنگ است که با یک گذر تدریجی به ردیف‎های کربناتــی اُربیتولین‎دار بارمین – آپتین می‎رسد. ردیف‎های آواری مورد سخن (شوریچه در کپه داغ، سنگستان در ایران مرکزی، سازند نقره و ...) سنگوارة شاخص ندارند و بیشتر به لحاظ چینه نگاشتی به سن نئوکومین دانسته شده‎اند.

سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار بارزترین ردیف‎های کرتاسه پایینی ایران هستند که در البرز (سازند تیزکوه)، کپه‎داغ (سازند تیرگان)، ایران مرکزی ( سازند تفت و سازند شاه‎کوه) و کوه‎های زاگرس (سازندهای فهلیان و داریان) گسترش در خور توجه دارند. در گستره‎های وسیعی (به جز حوضة فلیشی زابل – مکران)، سنگ‎آهک‎های اُربیتولین‎دار بارمین – آپتین با گذری تدریجی، گاهی ناپیوسته (زاگرس) به انباشته‎‎های شیلی – مارنی، سبز – خاکستری می‎رسند که آمونیت‎های نوع بودانتی سراس و سن آلبین دارند که در زاگرس سازند کژدمی، در ایران مرکزی سازند درة زنجیر و در کپه‎داغ سازندهای سرچشمه و سنگانه نام‎گذاری شده‎اند. با وجود این، در مناطقی که چرخه‎های فرسایشی وابسته به رخداد اتریشی شدید باشند، شیل‎‎های آلبین وجود ندارد.

در بسیاری از نقاط ایران، به جز زاگرس، در مرز تقریبی کرتاسة پیشین و کرتاسة پسین شواهدی از نوعی رخداد زمین‎ساختی دیده می‎شود که به جز موارد نادر (شرق تهران ، یزد) بیشتر از نوع زمین‎زا و قابل قیاس با رخداد جهانی اتریشی است.

سنگ نهشته‎های کرتاسة بالایی ایران ویژگی‎های رخساره‎ای یکسان ندارند و به نظر می‎رسد که بر خلاف شرایط یکسان رسوبی کرتاسة پایینی، حوضه‎های رسوبی کرتاسة بالایی از یکدیگر جدا بوده‎اند و بر هر حوضه شرایط ویژه‎ای حاکم بوده است. به همین لحاظ، واحدهای سنگ‎چینه‎ای کرتاسة بالایی ایران، به جز زاگرس و کپه داغ، نامگذاری نشده‎اند و یا نام‎های محلی دارند. یکی از ویژگی‎های کرتاسه پسین ایران، تکرار حرکت‎های زمین‎ساختی وابسته به رخداد‎های قابل قیاس با چرخة ساب هرسی نین است. به همین رو است که وقفه‎های رسوبی و چرخه‎های فرسایشی درون تشکیلاتی در ردیف‎های کرتاسة بالای ایران مکرر است. بازپسین ایست رسوبی کرتاسه در زمان پس از ماستریشتین صورت گرفته که قابل قیاس با رخداد لارامین است و که سیستم کرتاسه را به پایان برده است.جدا از انباشته‎های رسوبی، بخشی از سنگ‎های کرتاسة ایران از نوع روانه‎های خروجی و یا توده‎های نفوذی است.

 سنگ‎های آتشفشانی کرتاسه پایینی را می‎توان کمی در البرز و بیشتر در زون سنندج – سیرجان (اقلید، حاجی‎آباد، کبودر‎‎آهنگ، ارومیه، مهاباد و ... ) دید. سنگ‎های آتشفشانی کرتاسة بالایی به ویژه در نواحی البرز شمالی، اهر، زنجان، سنندج – سیرجان، کمان ماگمایی ارومیه – بزمان و خاور ایران بسیار گسترده‎اند. در نوارهای افیولیتی سبزوار – کاشمر، تربت حیدریه، باختر ارومیه و حوضة فلیشی خاور ایران، سنگ‎های آتشفشانی کرتاسة بالایی خاستگاهی از گوشته دارند که در بازپسین مراحل افیولیت‎زایی و در گودی‎های ژرف تشکیل شده‎انــد و بخشی از مجموعه‎های افیولیتی کرتاسة ایران را تشکیل می‎دهند. توده‎های نفوذی منصوب به کرتاسة پسین، سن رادیومتری 64 تا 70 میلیون سال دارند که به ویژه در زون سنندج – سیرجان (همدان، بروجرد، اراک و ...) برونزد دارند. تودة نفوذی بزمان نیز نشانگر آغاز فـرورانش پوستة اقیانوسی عمان به زیر مکران ایران است که از زمان کرتاسة پسین (64 میلیون سال پیش) فعال بوده است.

جدا از تکاپوهای ماگمایــی، پدیدة اقیانوس‎زایــی، تشکیل پوسته‎های اقیانوسی، بسته‎شدن زمیندرزهای تتیس جـــوان در زاگرس و ایران مرکزی، رانده شدن پوسته‎های اقیانوسی بر روی حاشیـــة قاره‎ها و سرانجـام پدیده‎های کانی‎زایی با خاستگاه ماگمایی جملگی به پویایی ژئودینامیک ایران در زمان کرتاسه اشاره دارند.