مرز ژوراسیک - کرتاسه در ایران

اگرچه در حال حاضر در مورد مرز ژوراسیک و کرتاسه اتفاق نظر جهانی وجود ندارد، ولی با استناد به جدول زمانی تهیه شده توسط اتحادیة بین‎المللی علوم زمین IUGS ، حد ژوراسیک – کرتاسه در مرز دو آشکوب تیتونین (در زیر) و آشکوب بریازین (در بالا) است.

به باور عموم، در ایران، مرز ژوراسیک و کرتاسه با رویداد کوهزایی سیمرین پسین مشخص می‎شود. ولی یافته‎های زمین‎شناسی جدید بیانگر آن است که در بیشتر نواحی ایران، گذر از آشکوب تیتونین (ژوراسیک) به آشکوب بریازین (کرتاسه) با آرامش نسبی زمین‎ساختی و پیوستگی رسوبگذاری بوده است و حتی در پاره‎ای نقاط، سنگ‎های رسوبی پلاژیک در این مرز نشانگر بیشینة ژرفای حوضه در مرز ژوراسیک به کرتاسه است.

در « پهنة زاگرس »، به جز حوالی شیراز که رسوبگذاری کربناتی از منشأ دریایی به نسبت عمیق، بدون ایست رسوبی، از اواخر ژوراسیک (سازند سورمه) تا آغاز کرتاسه (سازند فهلیان) تداوم داشته، در دیگر نواحی زاگرس، در اواخر ژوراسیک وجود یک مرحلة خروج از آب، در مرز ژوراسیک - کرتاسه، قطعی است.در « گسترة ایران مرکزی »، مرز ژوراسیک – کرتاسه در همه جا یکسان نیست. در اصفهان، کاشان، اردکان، خرانق و یزد، ردیف‎های آواری پیشرونده و کربنات‎های اوربیتولین‎دار کرتاسة پایینی با ردیف‎های شیلی، ماسه‎سنگی گروه شمشک (تریاس بالایی – ژوراسیک میانی) ارتباط دگرشیب دارند. به همین دلیل، دو نتیجة اشتباه گرفته شده است.

1-رویداد سیمرین پسین در ایران مرکزی از نوع کوهزا است.

2-در ایران مرکزی همبری سنگ‎های ژوراسیک و کرتاسه دگر شیب است.

ولـی، شواهـد گـوناگـون نشان می‎دهـــد که دگــرشیبی یـاد شده بین سنگ‎هــای « ژوراسیک میانی » و کرتاسة پایینی است و تاکنون این دگرشیبی با سنگ‎های ژوراسیک بالا دیده نشده است. در ضمن، در تمام نقاط ایران مرکزی که ردیف‎های ژوراسیک بالا وجود دارد، همبری نهشته‎های ژوراسیک – کرتاسه هم‎شیب و حتی گاهی گذر از ژوراسیک به کرتاسه پیوسته است. برای نمونه، به گزارش روتنر و همکاران (1968)، سن سنگ‎آهک‎های اسفندیار به ژوراسیک پایانی (آشکوب تیتونین) و حتی کرتاسة پیشین می‎رسد و یا، در شمال کرمان، سنگ‎آهک‎های پکتن‎دار به سن مالم – نئوکومین دانسته شده‎ا‎ند. در ضمن، در همین ناحیه (کرمان)، رسوبگذاری پیوستة مشابهی بین نهشته‎های آواری سُرخ‎رنگ سازند بیدو، رسوب‎های حاوی گچ و پکتن با سنگ‎آهک‎های اوربیتولین‎دار وجود دارد (هوکریده و همکاران، 1962).تدریجی بودن رسوبگذاری از ژوراسیک به کرتاسه همچنان در نواحی بافق، باختر طبس (بزرگ‎نیا ، 1964)، جنوب سبزوار (سیدامامی و همکاران، 1972)، ناحیة بیارجمند (نبوی و پرتوآذر، 1356)، ناحیة میامی شاهرود (حسین‎خان‎ناظر، 1373) گزارش شده است.

در « پهنة کپه‎داغ »، در مرز ژوراسیک – کرتاسه، با پسروی دریا به سمت باختر، توالی سُرخ‎رنگی به نام سازند شوریجه بر جای گذاشته شده است که از مرز افغانستان تا 80 کیلومتری خاور گنبدکاووس رخنمون دارند. رخسارة سنگی آواری‎های یاد شده، آشکارا به یک کاهش ژرفا ولی بدون هرگونه چین‎خوردگی اشاره دارد. با وجود این، در باختر کپه‎داغ، سازند شوریجه دیده نمی‎شود و در نواحی گنبدکاووس، رسوبگذاری از ژوراسیک پسین به کرتاسة پیشین پیوسته است (افشارحرب، 1373).

در « کوه‎های البرز »، چگونگی مرز ژوراسیک – کرتاسه در البرز شمالی و البرز جنوبی متفاوت دانسته شده است و باور همگان بر این است که در نقاط زیادی از البرز شمالی (تالش، رشت، چالوس، گرگان، ساری و ...)، مرز ژوراسیک – کرتاسه تدریجی است و با نهشته‎های پلاژیک تیتونین – نئوکومین مشخص می‎شود. ولی در البرز جنوبی، یک ایست رسوبی مهم، شامل آشکوب‎های تیتونین و نئوکومین، وجود دارد. سنگ‎های تیتونین و حتی تیتونین – نئوکومین موجود در پاره‎ای از نقاط البرز جنوبی مانند ناحیة جام (علوی نایینی، 1972) و ناحیة فیروزکوه (کشانی، 1361) نشانگر آن است که اگرچه در البرز جنوبی سنگ‎های تیتونین – بریازین به گستردگی البرز شمالی نیست، ولی پیوسته بودن مرز ژوراسیک – کرتاسه حتمی است، به احتمال، دوره‎های فرسایشی بیش از بارمین در البرز جنوبی عملکرد شدیدتر داشته و باعث حذف ردیف‎های نئوکومین و تیتونین شده است.

زون « سنندج - سیرجان »، از جمله گستره‎هایی است که به طور عموم گذر از ژوراسیک (آشکوب تیتونین) به کرتاسه (آشکوب بریازین) در آن تدریجی است و در بیشتر جاها با سنگ‎آهک‎های میکریتی دارای سنگوارة کالپیونلا و رادیولر متعلق به حوضه‎های ژرف، مشخص می‎شود. مناطق گل‎گهر، خبر، باغات (سبزه‎ئی و همکاران، 1373)، نیریز (ریکو، 1974)، سبزواران (دیمیتریویج، 1973)، سُنقُر (اشراقی و جعفریان، 1374) بخش‎هایی از زون سنندج – سیرجان هستند که رسوبگذاری از ژوراسیک به کرتاسه، پیوسته گزارش شده است.

مرور مرز ژوراسیک – کرتاسه در ایران، بیانگر آن است که در بخش‎های وسیعی از البرز، ایران مرکزی، کپه‎داغ، سنندج – سیرجان و زاگرس، رسوبگذاری در مرز این دو سیستم پیوسته بوده و ناپیوستگی رسوبی ناشی از رویداد زمین‎ساختی سیمرین پسین، پیش از بارمین صورت گرفته و مهم آن که این رخداد (سیمرین پسین) به طور عمده از نوع خشکی‎زا بوده و شواهد کوهزایی منسوب به آن (سیمرین پسین)، حاصل رخداد کهن‎تری است که در ژوراسیک میانی (سیمرین میانی) روی داده است.