ژوراسیک در کپه‎داغ

سنگ‎های ژوراسیک کپه‎داغ، به جز حالت‎های استثنایی، رخسارة یکسان با سنگ‎های همزمان در البرز دارند. این شباهت به اندازه‎ای است که تعیین و حتی برآورد مرز میان کپه‎داغ و البرز خاوری را دشوار می‎سازد.

در این ناحیـــه، توالی به نسبت ستبــری (گاهــی بیش از 1800 متر) از شیل و ماسه‎سنگ تیره‎رنگ به نــام « سازند کَشَف‎رود » وجود دارد. سنگ‎شناسی و سیمای عمومی برونزدهای سازند کَشَف‎رود یادآور نهشته‎های زغالدار ژوراسیک دیگر نواحی ایران است، ولی بر خلاف نهشته‎های رودخانه‎ای، کولابی، دریاچه‎ای دیگر نواحی ایران، سازند کَشَف‎رود از نوع فلیش توربیدایت است که بخشی از آن در حوضه‎های رسوبی ژرف (گاهی بیش از 1000 متر) نهشته شده‎اند. با وجود تفاوت‎های آشکار، سازند کَشَف‎رود را می‎توان نخستین چرخة رسوبی ژوراسیک کپه‎داغ دانست.

دومین چرخة رسوبی ژوراسیک این پهنه (کپه‎داغ) به سن باژوسین میانی تا ژوراسیک پسین و حتی کرتاسة پیشین است که به طور دگرشیب، سطوح فرسوده کهن را می‎پوشاند. دگرشیبی پیش از باژوسین، یادآور عملکرد رویداد سیمرین میانی دیگر نواحی ایران است. بنابراین، همانند دیگر نقاط ایران، مرز پایینی دومین چرخة رسوبی ژوراسیک کپه‎داغ، با رویداد سیمرین میانی آغاز می‎شود و مرز بالایی آن به رویداد زمین‎ساختی سیمرین پسین است. سنگ‎هایـی که در این فاصلة زمانی برجای گذاشته شده‎اند، « سازند چمن‎بید »، « سازند خانه‎زو »، « سازند مزدوران » و بخش پایینی « سازند شوریجه » هستند. سازندهای خانه‎زو، چمن‎بید و مزدوران، نشانگر محیط‎های رسوبگذاری از نوع دریای باز با ژرفای متوسط تا زیاد است. سن بخش پایینی سازند شوریجه، ژوراسیک پسین بوده و نشانگر رخساره‎های پسروندة دریای ژوراسیک است.مطالعة دیرینه جغرافیا کپه‎داغ (افشارحرب، 1373) گویای آن است که به دلیل نداشتن شواهد سنی، بحث دربارة جغرافیای دیرینة باژوسین پیشین دشوار است، ولی در نیمة دوم این آشکوب، در مرکز و باخترکپه‎داغ، بر اثر تجمع گل‎های آهکی، رسوب‎های سازند چمن‎بید نهشته شده است. ولی در خاور حوضه یعنی در شمال فرابوم آق‎دربند، در حوضه‎های ژرف، رسوب‎های نوع فلیش (قسمت بالای سازند کَشَف‎رود) تشکیل می‎شده و در اواخر باژوسین با پر شدن حوضة خاوری، دریا از خاور کپه‎داغ پسروی کرده است.

در زمان باتونین، در مرکز و باختر حوضه، رسوب گل‎های آهکی در محیط احیاکننده و به نسبت ژرف (سازند چمن‎بید) ادامه یافته است. وجود زیای دریایی به ویژه آمونیت فراوان، ارتباط این دریا را با دریاهای آزاد نشان می‎دهد. برخلاف حوضة ژرف مرکزی – باختری، نواحی سرخس و گرگان، به صورت خشکی بوده که در معرض فرسایش ملایم قرار داشت.

در زمان کالووین، تجمع گل‎های آهکی سازند چمن‎بید محدود به بخش مرکزی – باختری نبوده بلکه حوضة مذکور، به صورت باریکه‎ای محصور میان دو سکوی کم ژرفا تا شمال خاوری مشهد گسترش داشته است. در ضمن، دشت سرخس با سکوی کربنات‎های کم ژرفا و پر انرژی پوشیده می‎شد در حالی که دشت گرگان، همچنان به صورت خشکی بوده است.

در آغاز آکسفوردین، در نواحی سرخس، بجنورد، قوچان، مشهد، بینالود و آلاداغ، سکوی کربناتی عمیقی وجود داشت که مرکز بیشینة آن در ناحیة کلات بوده است. ولی در آکسفوردین پسین، خط‎القعر و مرکز بیشینة رسوب به خاور حوضه تغییر مکان داده است. در این سکوی کربناتی، گل کربناتی به شکل سازند چمن‎بید و یا در بخش‎های کم ژرفا و پر انرژی‎تر، به صورت آهک با رخسارة مزدوران بر جای گذاشته شده است. در زمان کیمریجین پیشین، سکوی کربناتی همچنان در ناحیة کلات، بجنورد، شیروان و قوچان قرار داشت و گل‎های کربناتی آن یا در محیطی احیا کننده و یا در محیط کم ژرفا رسوب می‎کرد. در ضمن با پیشروی دریا به سمت باختر، دشت گرگان نیز پوشیده شد ولی در دشت سرخس مرداب کوچکی وجود داشت که در آن گچ رسوب می‎کرد. در آغاز کیمریجین پسین، دریا کم عمق‎تر شد و ورود مواد آواری به ویژه در ناحیة قوچان و مشهد، به میزان درخور توجه بوده است. در کیمریجین پسین، با پسروی دریا از خاور به باختر، نواحی جنوبی و خاوری حوضه به خشکی تبدیل شد، ولی در پایانة باختری حوضه، محیط دریایی تداوم داشت به گونه‎ای که رسوبگذاری آهک‎های سازند مزدوران تا آشکوب تیتونین و حتی بریازین به درازا کشیده است.

بررسی جغرافیای دیرینة باژوسین پسین – تیتونین  پهنة کپه‎داغ نشان می‎دهد که جدا از پسروی و پیشروی‎های محلی، محیط رسوبی دومین دورة رسوبی ژوراسیک، از نوع محیط دریایی باز بوده و از این نگاه، همانندی کافی با دیگر نواحی ایران دارد.

سازند کَشَف‎رود : نهشته‎هایی که به نام سازند کَشَف‎رود (گُلداشمیت، 1911) نامگذاری شده، بیشتر از نوع شیل‎های تیره‎رنگ، ماسه‎سنگ و کمی سنگ‎آهک و کنگلومرا است که از نگاه رخسارة سنگی و سیمای برونزدها، شباهت زیادی به رسوب‎های زغالدار ژوراسیک البرز و ایران مرکزی دارد.

بُرش الگوی این سازند در سال 1977 توسط مدنی در 15 کیلومتری خاور روستای بَغبَغو (سر راه مشهد به معدن زغالسنگ آق‎دربند) اندازه‎گیری شده است. بر پایة این مطالعات سازند کَشَف‎رود ترکیب سنگ‎شناسی همگن و پایدار دارد. بخش پایینی این نهشته‎ها از نوع رسوب‎های آواری درشت‎دانه و بخش بالایی آن نشانگر نهشت در آب‎های ژرف است. تغییرهای جانبی رسوب‎ها نیز همچنان ناچیز است. ولی، به طــور معمـول، اندازة دانه‎ها از جنوب و خاور به سمت شمال و باختر کاهش می‎یابد. به همین دلیل این باور وجود دارد که نهشته‎های سازند کَشَف‎رود حاصل فرسایش برجستگی‎های تریاس و یا فرابوم‎های کهن‎تر است که در جنـــوب حوضة کپـه‎داغ قرار داشته و مواد آواری حاصل از فرسایش از سمت جنـــوب به داخل فرونشستی خاوری – باختری، به درازای 500 کیلومتر، منتقل می‎شد. به باور مدنی (1977) نهشته‎های برجای گذاشته در این حوضه، سه رخسارة رسوبـی شاخص از نوع شیل سیاه، توربیدایت و رخسارة پیش‎دلتایی Pro - delta دارند که در دو محیط به طور کامل متفاوت بر جای گذاشته شده‎اند. به گفتة دیگر، بیشتر سازند از نوع فلیش توربیدایت و معرف نواحی ژرف مغاکی است و سهم ناچیزی از آن، نهشته‎های غیر توربیدایت محیط‎های دریایی کم ژرفا هستند. لایه‎های شیلی کَشَف‎رود مواد آلی فراوانی دارد و پذیرفته شده که منشأ گاز میدان خانگیران از سازند کَشَف‎رود است.سازند کَشَف‎رود با دگرشیبی آشکار و یک کنگلومرای پیشرونده، رسوب‎های تریاس بالا را می‎پوشاند. در بالا، سازند کَشَف‎رود ممکن است با سازند چمن بید (ژوراسیک میانی) و یا سنگ‎آهک‎های سازند مزدوران (ژوراسیک بالایی) همبر باشد. این ارتباط هم‎شیب است. در خاور ناحیة سرخس، سازندهای چمن‎بید و مزدوران وجود ندارد و مرز بالای کَشَف‎رود به آواری‎های سُرخ‎رنگ سازند شوریجه است.

 نخستین گزارش مستند در بارة سن سازند کَشَف‎رود، از کلاپ (1940) است که سن ژوراسیک پیشین (توآرسین) را بیان می‎کند. بر پایة همین گزارش، بخش بالایی سازند کَشَف‎رود دارای آمونیت و روزنه‎داران ژوراسیک میانی است. ولی مدنی (1977) و سیدامامی (1994) سازند کَشَف‎رود را به سن باژوسین پسین تا باتونین پیشین دانسته‎اند. این تفاوت دیدگاه، حاصل تغییر رخسارة سازند چمن‎بید به انواع آواری است که در بخش خاوری کپه‎داغ برای بیشتر ردیف‎های مزوزوییک عمومیت دارد و سبب شده تا سازند چمن‎بید به جای سازند کَشَف‎رود در نظر گرفته شود.

از نظر مقایسه‎ منطقه‎ای و هم‎ارزی، اتفاق‎نظر وجود ندارد. افشار حرب (1373) سازند کَشَف‎رود را از نظر سن و رخساره، با بخش بالایی گروه شمشک قابل قیاس می‎داند، ولی سیدامامی (1994) بر این باور است که سازند کَشَف‎رود، یک واحد سنگی دریایی و توربیدایت است که نمی‎تواند معادل تمام و یا بخشی از گروه شمشک باشد. داده‎های منطقه‎ای بیشتر مؤید نظر افشارحرب است و آنچه که در ناحیة سفیدسنگ به عنوان سازند کَشَف‎رود دانسته شده، در واقع ردیف‎های پیشروندة سازند چمن‎بید است که در خاور کپه‎داغ رخسارة آواری‎ مایل به سبز دارد و حتی از نظر سیمای ظاهر با سازند کَشَف‎رود قابل قیاس نیست.

سازند مارنی چمن‎بید : رسوب‎های باژوسین بالایی - آکسفوردین بخش باختری پهنة کپه‎داغ، از نوع نهشته‎های مارنی تیره‎رنگ، قیری، پیریتی و آمونیت‎دار به همراه سنگ‎آهک‎های نازک‎لایه با توان نفت‎زایی و گاززایی است و در کنار راه اصلی بجنورد به گنبد کاووس، اطراف روستای چمن‎بید، بیشترین گستردگی را دارد. به همین‎رو افشارحرب (1970)، به این نهشته‎ها « سازند چمن‎بید » نام داده است. وی بُرش الگوی سازند چمن‎بید را در 5/3 کیلومتری باختری روستای چمن بید (60 کیلومتری باختر بجنورد) مطالعه کرده است که فاصلة آن تا کنار راه‎اصلی بجنورد – گنبدکاووس حدود یک کیلومتر است. در این محل، سازند چمن بید 1722 سنگ‎آهک ریز بلور و پیریت‎دار خاکستری تیره تا سیاه با تناوب‎هایی از شیل تیره رنگ و مارن است. اگرچه رخسارة سنگی سازند تغییر چندانی ندارد، ولی تغییر ستبرای آن درخور توجه است. برای نمونه در 18 کیلومتری جنوب بُرش الگو، ستبرای سازند از 1722 متر به 316 متر کاهش می‎یابد. گاهی نیز (بُرش درخت‎بید) این سازند فقط 70 متر ستبرا دارد.

در محل بُرش الگو، سازند چمن‎بید با نهشته‎های شیلی « سازند باش‎کلاته » همبری همساز و تدریجی دارد، ولی در نقاطی که سازند چمن‎بید با سنگ‎های کهن‎تر از لیاس همبر است، مرز پایینی دگرشیب و لایه‎های آغازین آن آواری – کنگلومرایی است. در بُرش الگو و دیگرنقاط کپه‎داغ، مرز بالایی سازند چمن‎بید با سازند مزدوران همساز است ولی تغییرهای سنگ‎شناسی بین دو سازند، به نسبت ناگهانی است. گاهی در این مرز سنگال‎‎های آهنی وجود دارد که ممکن است نشانگر ناپیوستگی رسوبی محلی بین دو سازند باشد.بهترین رخنمون‎های سازند چمن‎بید را می‎توان در کپه‎داغ باختری دید. در کپه‎داغ خاوری این سازند تنها در دو محل برونزد دارد. گاهی سازند چمن‎بید تغییر رخساره می‎دهد و به سنگ‎ آهک‎های کم عمق، آواری و ستبرلایة سازند مزدوران می‎رسد و گاهی نیز چمن‎بید قابل تشخیص نیست و سازند مزدوران به طور کامل جایگزین آن می‎شود.مطالعات دیرینه‎شناسی نشان می‎دهد که سن سازند چمن‎بید در بُرش الگو، باژوسین پسین تا آکسفوردین است. ولی در خاور کپه‎داغ، آشکوب‎های باتونین و کالووین زیرین وجود ندارد و لایه‎های آغازین چمن‎بید سن آکسفوردین دارد. جایگاه چینه‎شناسی و نیز رخسارة سنگی سازند چمن‎بید درخور قیاس با مارن‎های سازند دلیچای (البرز) و نیز سازند بَغَمشاه (ایران مرکزی) است ولی تغییرات سنی آن به گونه‎ای است که این سازند (چمن‎بید)، همچنان می‎تواند با بخش پایینی سازند لار و یا سنگ‎آهک‎های اسفندیار هم‎ارز باشد.

سازند آهکی خانه‎زو : در بخش کوچکی از کپه‎داغ خاوری، ردیفی از سنگ‎آهک‎های ستبر لایه و گاه صخره‎ساز وجود دارد که در روی فلیش توربیدایت‎های سازند کَشَف‎رود و در زیر نهشته‎های مارنی – آهکی سازند چمن‎بید قرار دارند. با وجود جایگاه چینه‎شناسی متفاوت، سیمای ظاهری این سنگ‎ها به طور کامل همانند رخسارة کربناتی سازند مزدوران است، ولی افشارحرب (1373) این نهشته‎های کربناتی را یک واحد سنگی مستقل دانسته و به آن « سازند خانه‎زو » نام داده است. چنین به نظر می‎رسد که سنگ‎آهک‎های خانه‎زو، واقع مربوط به بخش‎های کم عمق دریای چمن‎بید باشد.

سازند آهکی مزدوران : در ناحیة کپه‎داغ، سازند مزدوران آخرین واحد سنگ‎چینه‎ای کربناتی ژوراسیک و سنگ مخزن اصلی میدان گازی خانگیران است که برش الگوی آن در خاور روستای مزدوران (مزداوند – مرزداران) در 80 کیلومتری خاور مشهد و سر راه مشهد به سرخس قرار دارد. در اینجا ستبرای این سازند 420 متر است و بیشتر از سنگ‎آهک‎های میکریتی ستبر لایه و کوهساز با رگه‎ها و یا گرهک‎های چرت تشکیل شده است. ولی لایه‎های مارن و شیل نیز دارد. بخش چرت‎دار سازند مزدوران مربوط به ژرف‎ترین بخش دریای ژوراسیک (لاسمی، 1373). به نظر آدابی (1369)، مقاطع نازک سنگ‎آهک‎های مزدوران شامل بسیاری زیادی از دانه‎های اسکلتی و غیر اسکلتی (ائولیت‎ها، درون‎آواری‎ها، کمی پلت)، مقدار فراوانی سیمان اسپاری، میکرایت، دولومیت‎های تشکیل شده در مرحلة نخست دیاژنز، دولومیت‎های تشکیل شده در مراحل آخر دیاژنز و سرانجام مقداری رسوب‎های تبخیری (گچ) است که دو نوع فشردگی مکانیکی و شیمیایی بر آن تحمیل شده است.در مورد روند دیاژنز کربنات‎های مزدوران دو نظر وجود دارد. آدابی (1370) دریای مزدوران را برای رسوب آراگونیت مناسب می‎داند. در حالی که لاسمی (1373)، با توجه به بافت سیمان‎ها و ساختار شعاعی و هم مرکز ائولیت‎ها، شرایط حاکم بر دریای ژوراسیک بالایی کپه‎داغ را برای رسوب کلسیت مناسب دانسته است. به باور لاسمی، سازند مزدوران در یک سکوی کربناتی کم ژرفا بر جای گذاشته شده که در مجاورت دریایی ژرف قرار داشته، است و نوع رخساره‎ها به گونه‎ای است که چهار محیط کشندی، لاگونی پشت سد، سد حاشیة فلات قاره و دریای باز قابل شناسایی است.در بیشتر برش‎ها، سن سازند مزدوران، آکسفوردین – کیمریجین است ولی مرزهای بالا و پایین آن در همه جا همزمان نیست.

سن‎های جوان‎تر از کیمریجین (نئوکومین) در برش کوه کورخود و بُرش خاور گنبد کاووس و سن‎های کهن‎تر از آکسفوردین (کالووین) در خاور تاقدیس خور گزارش شده است.سازند مزدوران سنگ مخزن اصلی میدان‎های گازی شمال خاور ایران (میدان خانگیران) است و به همین رو از نگاه اقتصادی در خور توجه است.

از نگاه رخسارة سنگی، سازند مزدوران شباهت کامل با سنگ‎آهک‎های ژوراسیک بالای کوه‎های البرز (سازند لار) دارد. تشابه آن با سنگ‎آهک‎ سازند اسفندیار در ایران مرکزی و حتی بخش بالایی سازند سورمه در کوه‎های زاگرس در خور توجه است.سنگ رخسارة بُرش الگوی سازند مزدوران ثابت نیست. در بعضی نقاط در نیمة پایینی و یا در بخش بالایی آن تناوب‎های تبخیری (گچ و انیدریت) وجود دارد و یا گاهی سازند مزدوران به سازند چمن بید تغییر رخساره می‎دهد. بیشترین تغییر رخساره را می‎توان در خاور کپه‎داغ دید. در اینجا ستبرای سازند کمتر از 200 متر و بیشتر از نوع رسوب‎های تخریبی دارای چینه‎بندی متقاطع و آثار گیاهی است (شبستری، 1369). موسوی حرمی (1368) رخسارة آواری سازند مزدوران را از سه نوع « آهکی - دولومیتـی »، « آواری – تبخیری » و « آهکی – ماسه‎سنگی » می‎داند. به گزارش افشار حرب (1373)، در ناحیة شوریجه، تنها زبانة کوچکی از رخسارة کربناتی سازند مزدوران باقی مانده و بخش عمدة سازند، به ماسه‎سنگ تبدیل شده است. در حالی که، به سمت شمال باختری، ستبرای نهشته‎های کربناتی سازند مزدوران افزایش می‎یابد، تا جایی که در روستای سیبزار، ضخامت به 1400 متر می‎رسد.