ژوراسیک در زاگرس

سنگ‎های ژوراسیک صفحة زاگرس، به عنوان بخشی از نهشته‎های دریای تتیس جوان، در مقایسه با دیگر نواحی ایران، در شرایط رسوبی به طورکامل متفاوت بر جای گذاشته شده‎اند. به همین رو، رخسارة سنگی – زیستی آنها متفاوت از سایر نواحی ایران است. با وجود این، در گسترة وسیع زاگرس، سنگ‎های ژوراسیک در همه جا هم رخساره نیستند، به سانی که می‎توان این سنگ‎ها را به سه گروه مجزا با سه رخسارة متفاوت زیر تقسیم کرد (مطیعی، 1372) : 

* رخساره‎های کم ژرفای تبخیری که به ویژه در لرستان و نزدیک مرز عراق نهشته شده‎اند، ولی رخنمون سطحی ندارند.

* رخساره‎های ژرف کربناتی که در زاگرس چین‎خورده به ویژه سکوی فارس بر جای گذاشته شده‎اند.

* رخساره‎های ژرف کربناتی – رادیولاریتی که معرف بخش‎های ژرف زاگرس رورانده است که به ویژه در دو ناحیة نیریز و کرمانشاه، به صورت فلس‎های رانده شدة نا برجا رخنمون دارند. با توجه به سه رخسارة گفته شده، سنگ‎های ژوراسیک زاگرس در سه ناحیة لرستان، فارس و زاگرس مرتفع قابل شناسایی است.

ژوراسیک در ناحیة لرستان: در لرستان و شمال فروافتادگی دزفول، سنگ‎های ژوراسیک پایین رخسارة کم ژرفا و تبخیری دارند که با رسوب‎های ژوراسیک دیگر نواحی زاگرس تفاوت کلی دارند و بیشتر به رسوب‎های هم زمان در عراق شبیه هستند. به همین رو برای واحدهای سنگ‎چینه‎ای این زمان (ژوراسیک پایینی) از نام‎های معرفی شده در عراق استفاده شده است.

نهشته‎های تبخیری – کلوییدی ژوراسیک پایین لرستان که در چاه شمارة یک تاقدیس امام حسن (خاور قصرشیرین) شناسایی شده‎اند، شامل سه سازند « عدایــه Adaiyah »، « مـوس Mus » و « علنAlan » است. رسوب‎های ژوراسیک میانی لرستان بیشتر از نوع شیل و سنگ‎آهک‎های رُسی متعلق به حوضه‎های رسوبی با ژرفای متوسط است که « سازند سرگَلو » نام دارد. همبری نهشته‎های ژوراسیک میانی (سازند سرگلو) با سنگ‎های ژوراسیک بالا، از نوع دگرشیبی زاویه‎دار است که نشانگر یک فاز فرسایش قاره‎ای است. در لرستان، با پیشروی دوبارة دریای ژوراسیک بالا، ردیفی از سنگ‎های متورق جلبک ‎دار به نام « سازند نَجمه » بر جای گذاشته شده است. آخرین واحد سنگ‎چینــه‎ای ناحیة لرستان، نهشته‎های گچــی همراه با لایه‎هــای ناچیز از شیل خاکستـری به نام « سازند گوتنیا » است که برقراری حوضه‎های تبخیری و پسروی دریای ژوراسیک را نشان می‎دهد.

سازند عدایه :سازندی انیدریتی‎ در تناوب با دولومیت و سنگ‎های تیره رنگ است که برش الگوی آن در عراق، 60 متر ستبرا دارد. مرز بالایی آن با سنگ‎آهک‎های سازند موس تدریجی و همساز است. در پایین، سازند عدایه با شیل‎ها و سنگ‎آهک‎های خاکستری تیره، با سن نامشخص همبر است. سنگواره‎های این سازند شاخص نیستند، ولی بر اساس هم‎ارزی چینه‎شناسی، به سن لیاس پسین دانسته شده است.

سازند موس : نشانگر چرخة پیشروی دریا و شامل 55 متر سنگ‎آهک است که به صورت تدریجی و همساز روی سازند انیدریتی عدایه قرار دارد. مرز بالایی آن با سازند جوان‎تر انیدریت علن، همچنان تدریجی و همساز توصیف شده است. سن این سازند چندان مشخص نیست و تنها بر اساس انطباق‎های ناحیه‎ای و به احتمال، لیاس پسین دانسته شده است.

سازند عَلَن : در ایران، نزدیک به 90 متر انیدریت لایه‎ای در تناوب با سنگ‎آهک است. سازند عَلَن رخنمون سطحی نداشته و شواهد کافی نیز برای تعیین سن آن وجود ندارد ولی با هم‎ارزی‎های ناحیه‎ای، سن سازند عَلَن لیاس پسین پذیرفته شده است.

سازند سرگلو: سازند سرگلو معرف ردیف‎های ژوراسیک میانی لرستان است که بیشتر از نوع شیل خاکستری تیره و سنگ‎آهک‎های رُسی نازک لایه و بودار، متعلق به حوضه‎های رسوبی با ژرفای متوسط است. بالاترین لایه‎های سازند سرگلو، دارای دوکفه‎ای‎های نازک پوستة فراوان از نوع Posidonia با اندکی سنگوارة رادیولاریا است که نشانگر محیط‎های رسوبی ژرف است و به یک دگرشیبی ختم می‎شود. در حوالی کرمانشاه، سازند سرگلو دارای آمونیت‎های ژوراسیک میانی است. در قالی‎کوه، اُشتران‎کوه و زردکوه، سرگلو دارای ویژگی شیل‎های نفتی است و از هر تُن آن حدود 20 تا 25 گالن نفت با حرارت دادن سنگ می‎توان به دست آورد (افشارحرب، 1380).

 با وجود جدا بودن حوضه‎ها، ویژگی‎های سنگی و سنی سازند سرگلو، در خور قیاس با سازند بَغَمشاه (ایران مرکزی) سازند دلیچای (البرز)، و سازند چمن بید است.

سازند آهکی نجمه : بُرش الگوی این سازند در عراق است. در ایران، سازند نجمه، به عنوان معرف ردیف‎های ژوراسیک بالایی لرستان، حدود 18 متر سنگ‎آهک پلیتی و جلبگی متورق است که ارتباط آن با سنگ‎های ژوراسیک میانی (سازند سرگلو) از نوع دگرشیبی فرسایشی و با ردیف‎های ژوراسیک بالایی (سازند گوتنیا) تدریجی است. جلبک‎ فراوان‎ترین سنگوارة سازند آهکی نجمه است که چندان شاخص نیستند، ولی سنگواره‎های پیدا شده در عراق، سن ژوراسیک پسین این سازند را مسجل می‎سازد.

سازند آنیدریتی گوتنیا : آخرین واحد سنگ‎چینه‎ای ژوراسیک بالای ناحیة لرستان و از نوع نهشته‎های انیدریتی است که نشانگر کاهش ژرفای دریا و شکل‎گیری حوضه‎های تبخیری – کولابی پایان ژوراسیک است. در ایران این سازند رخنمون سطحی ندارد ولی ردیف‎های انیدریتی موجود در چاه شمارة یک امام حسن و چاه شمارة 306 مسجد سلیمان با سازند قوطنیه عراق مقایسه شده‎اند. در دو چاه یاد شده، سازند گوتنیا 137 متر انیدریت و لایه‎هایی از شیل‎های خاکستری تیره است، ولی در شمال لرستان (ایستگاه هفت‎تنگ)، این سازند شامل 3 متر دولومیتی برشی انحلالی است. نداشتن سنگواره سبب شده تا سن ژوراسیک پسین (تیتونین) برای آن برآورد شود.

جایگاه چینه‎شناسی نهشته‎های انیدریتی سازند گوتنیا به خوبی با نهشته‎های تبخیری ژوراسیک بالایی فارس داخلی (سازند هیث)، البرز (واحد گچ و ملافیر)، ایران مرکزی (گچ مگو) و سنگ‎های نمکی ژوراسیک ناحیة راور در خور قیاس است. این نهشته‎های تبخیری یاد‎آور ردیف‎های مشابه در عربستان و نشانگر چیرگی شرایط آب و هوایی گرم ژوراسیک پسین بر گستره‎های وسیع خاورمیانه است.

ژوراسیک در ناحیة فارس : در نواحی فارس و جنوب فروبار دزفول، رسوب‎های لیاس از نوع شیل‎های سیلتی – سنگ‎آهک و دولومیت به نام « سازند نیریز » است. وجود موج نقش، ترک‎های گلی، استروماتولیت‎های آهکی و انیدریت نشانگر محیط‎های رسوبی از نوع کم‎ژرفا و یا محیط‎های پهنة کشندی است. در ناحیة فارس، از اواخر لیاس و در زمان ژوراسیک میانی، نهشت ردیف‎های کربنـات دریایی به نــام « سازند سورمه » آغاز شده که به ظاهر، بدون هیچ‎گونه ایست رسوبی تا اوایل آشکوب تیتونین ادامه یافته است. در ژوراسیک پسین، ژرفای حوضة فارس به شدت کاهش یافته به سانی که رخساره‎های کربناتی سازند سورمه، با « انیدریت‎های هیث » پوشیده می‎شود. در اواخر ژوراسیک، یک چرخة خروج از آب با ظهور دگرشیبی در جنوب فارس مشخص است. ولی، در حوالی شیراز، رسوبگذاری کربناتی از منشأ دریایی ژرف، بدون انقطاع از ژوراسیک تا کرتاسه ادامه داشته است. سنگواره‎های این لایه گذر، به ویژه انواع کالپیونلیده، شباهت کامل به بخش جنوب خاوری پهنة سنندج – سیرجان حتی شمال البرز و پهنة کپه‎داغ دارد.

سازند دولومیتی نیریز : سازند نیریز، به عنوان یکی از سازندهای « گروه کازرون » معرف سنگ‎های آواری خشکی‎زاد و رسوب‎های مرز میان خشکی‎زا – دریایی زمان لیاس در ناحیة فارس است. این سازند (نیریز)، به دلیل ماهیت سنگ‎شناختی خاص و فرسایش‎پذیری، دارای فرسودگی عمیق در بین دو واحد سخت و صخره‎ساز سورمه (در بالا) و خانه کت (در زیر) بوده و لذا شناسایی آن آسان است.

در ناحیة فارس، سازند نیریز بیشتر شیلی و سیلتی است، در حالی که در کوه دنا و زردکوه به طور کامل کربناتی است. در محل بُرش الگو، سازند نیریز ، حدود 200 متر ستبرا دارد و شامل سه بخش جداگانه است.

یک سوم بخش پایینی آن از دولومیت‎های نازک لایة خرد شده و شیل‎های متمایل به رنگ سبز، یک سوم بخش میانی از نوع دولومیت با رنگ هوازدة قهوه‎ای و دولومیت‎های ماسه‎ای و سیلتی و یک سوم بالایی، سنگ‎آهک‎های نازک لایة رُسی – شیلی است.

به دلیل نبود سنگ‎های تریاس بالا، مرز پایینی سازند نیریز با سنگ‎های تریاس (سازند خانه‎کت) نمایانگر یک مرحلة خروج از آب و مرز بالایی آن در زیر لایه‎های دارای Lithiotis ، از سازند سورمه، انتخاب می‎شود.دو سوم بخش زیرین سازند نیریز، فسیل شاخص ندارد. یک سوم بخش بالایی آن معرف زون زیستی Orbitopsella proecursosange است که زمان ژوراسیک پیشین (لیاس) را مشخص می‎کند. بر خلاف دیگران، ریکو (1974)، سازند نیریز را به سن تریاس پسین – لیاس می‎داند. زابو و خردپیر (1976)، وجود دولومیت‎های استروماتولیتی، لایه‎های رُسی، برش‎های بسیار ریزدانه و همچنین برش همراه مواد تبخیری را نشانة نهشت سازند نیریز در محیط‎های دریایی کم ژرفا تا پهنة کشندی می‎دانند. اگرچه سازند نیریز، هم‎ارز زمانی بخشی از گروه شمشک است، ولی هیچ‎گونه شباهت رخساره‎ای با آن ندارد.

سازند سورمه : در گستره‎های وسیعی از فارس، سنگ‏‎های ژوراسیک میانی – بالایی از نوع سنگ‎های کربناتی بسیار همگن است که به طور ناحیه‎ای (فارس ساحلی) در بالاترین بخش، دارای نهشته‎های انیدریتی (سازند هیث) است. در محل بُرش الگو (کوه سورمه، 120 کیلومتری جنوب باختری شیراز)، سازندسورمه با 762 متر ستبرا، سنگ‎آهک دولومیتی و دولومیت است که یک بخش از سنگ‎آهک رسی نازک لایه و با مقاومت ضعیف، در قسمت میانی دارد. در اثر سنگ‎آهک‎های رسی مذکور، سازند سورمه سیمای سه قسمتی دارد.قسمت آغازین سازند سورمه با لایه‎های دارای دو کفه‎ای لیتیوتیس مشخص می‎شود. همبری بالایی سازند سورمه یکسان نیست. گاهی این مرز به سازند انیدریتی هیث (ژوراسیک بالایی) است و گاهی به سنگ‎آهک‎های سازند فهلیان (کرتاسة پایینی) است. در حالت دوم، گذر از ژوراسیک بالا به کرتاسة پایین تدریجی است و سنگ‎آهک‎های ائولیتی سازند فهلیان و یا لایه‎های حاوی Thintinnid، که معرف محیط دریایی ژرف است، به عنوان مرز انتخاب می‎شود.

از نظــر سنی، اگرچه سازند سورمه نشانگر ژوراسیک میانی – بالایی است، ولی زون‎های زیستی Radiolaria, Kurnubia jurassica, Trocholina, Pfenderina, Lithiotis و Callpionella spicules نشانگرآن هستند که سازند سورمه معرف تمام دورة ژوراسیک است.سازند سورمه هم‎ارز « سازند عرب » در عربستان و دیگر کشورهای عربی است که مخازن بسیار عظیم نفت را در خود دارد.

سازند آنیدریتی هیث : از فارس ساحلی به سوی خلیج فارس و عربستان، نهشته‎های انیدریتی بالای سازند سورمه، به دلیل شباهت با نهشته‎های مشابه در عربستان، به نام سازند هیث نام‎گذاری شده است. در ایران، رخنمون‎های سطحی این سازند شامل انیدریت با میان‎لایه‎های کربناتی، به ستبرای 30 تا 150 متر است که به طور دقیق تعیین سن نشده است. سن تیتونین و یا سن ژوراسیک – کرتاسة پیشین قابل پذیرش است.در کوه عسلویه و کوه گاوبست می‎توان انیدریت‎های هیث را دید. در کوه سورمه به جای انیدریت، حدود 23 متر دولومیت برشی وجود دارد. از فارس به خوزستان، رخسارة انیدریتی به دولومیت تبدیل می‎شود. سازند انیدریتی هیث، یادآور نهشته‎های تبخیری ژوراسیک بالایی – کرتاسة پایینی دیگر نواحی ایران و پاره‎ای از کشورهای همسایه است و می‎تواند معرف تنش‎های شاغولی مثبت و یا حاصل نوسان‎های سطح آزاد آب در اقیانوس‎ها باشد.

ژوراسیک در زاگرس مرتفع : در زاگرس مرتفع، سنگ‎های ژوراسیک، بخشی از یک مجموعة رسوبی ژرف با تغییرات سنی از تریاس تا کرتاسة پسین هستند. در ناحیة نیریز به این سنگ‎ها سازند پیچاکون (پیچَلون) گفته شده که مجموعه‎ای از رسوب‎های مارنی سیاه رنگ، سنگ‎آهک سیلیسی ائولیتی و رادیولاریت است. در ناحیة کرمانشاه، سنگ‎های موردنظر شامل رادیولاریت‎های کرمانشاه، سنگ‎آهک بیستون و افیولیت‎های صحنه – هرسین است. در هر دو ناحیه، سنگ‎های یاد شده به صورت فلس‎های رو رانده هستند. اگرچه تشکیل این سنگ‎ها، به احتمال در ژرفنای حاشیة شمال خاوری زاگرس (بلند زاگرس) بوده ولی تشکیل آنها در زون سنندج – سیرجان و رانده شدن آنها بر روی لبة صفحة زاگرس همچنان امکان‎پذیر است.