پرکامبرین در البرز

دگرگونی‎های منسوب به پرکامبرین کوه‎های البرز، تنها در دامنة شمالی این کوه‎ها برونزد دارند که از آن جمله می‎توان به شیست‎های گرگان، دگرگونی‎های اسالم – شاندرمن در جنوب باختری انزلی و دگرگونی‎های علم‎کوه (باختر کلاردشت) اشاره کرد. بر خلاف گزارش‎های متعدد موجود، پرکامبرین بودن سنگ‎های دگرگونی نواحی یاد شده چندان محرز نیست و به نظر می‎رسد که در فرآیند دگرگونی این نواحی زمین‎ساخت برخوردی صفحه‎های ایران و توران، در زمان تریاس پسین و یا دگرگونی همبری (در ناحیة عَلَم‎کوه) نقش اساسی داشته‎اند .

در ناحیة گرگان (شیست‎های گرگان)، از حوالی گرگان تا حدود 120 کیلومتری باختر این شهرستان (جنوب خاوری نکا) تناوبی از سنگ‎های آتشفشانی بازیک دگرگون شده، کوارتزیت، کوارتزویک و به ویژه شیست‎های تیره رنگ، برونزد دارد که مرز شمالی آن محدود به گسل خزر و در جنوب به وسیلة همبری گسل بر روی سنگ‎های پالئوزوییک بالایی رانده شده است که بخش قابل رؤیت آنها، حدود 1000 متر ستبرا دارد.

گانسر (1951)، اشتوکلین (1968)، و … زمین‎شناسانی هستند که به طور استنباطی، شیست‎های گرگان را پی‎سنگ پرکامبرین کوه‎های البرز دانسته‎اند. ژنی a)1977) ضمن مقایسة شیست‎های گرگان با مجموعة بُنه‎شورو با ارائة دلایل زیر، شیست‎های گرگان را به سن پرکامبرین دانسته است:

1- سن پرتوسنجی، که در حدود 300 ± 1278 تا 100 ± 985 میلیون سال برآورده شده است،

2- پوشیده شدن شیست‎های گـــرگان با تنـــاوبی از کراتوفیـــر، شیست آرنیتـی و کوارتز آرنیت، به نـام « سازند محمدآباد»، که به باور ژنی قابل قیاس با سنگ‎های آتشفشانی وابسته به کوهزایی پرکامبرین پسین (سازند قره‎داش) است.

3- پوشیده شدن شیست‎های گرگان با تناوبی در حدود 120 متر ماسه‎سنگ سُرخ با یک افق کوارتزی سفید رنگ در بالا که قابل قیاس با سازند لالون (کامبرین پیشین) دانسته شده است. ولی هوشمندزاده و همکاران (1367) قدیمی بودن شیست‎های گرگان را مردود دانسته و با توجه به فرآیندهای دگرگونی تدریجی از رخسارة شیست سبز (شیست‎های گرگان) تا رخسارة پرهنیت – پمپلی‎ییت سازند محمدآباد و سازند لالون، تمام این مجموعه را متعلق به اواخر پرکامبرین تا میانة پالئوزوییک می‎دانند. حمدی (1374) با پیدا کردن فسیل‎های پالئوزوییک، شیست‎های گرگان را به سن پالئوزوییک (اوردویسین، دونین، کربنیفر) می‎داند.

علوی (1991) شیست‎های گرگان را شامل بخش‎هایی از سنگ‎های ماگمایی اردویسین – دونین و توالی سکوی دونین – تریاس میانی می‎داند که در تریاس پسین و در اثر برخورد صفحة ایران و توران به شدت دگرشکل و دگرگون شده است. افتخارنژاد و بهروزی (1370) مجموعة شیست‎های گرگان را با منشورهای برافزایندة بقایای ‎تتیس کهن مشهد قابل قیاس و به سن پرمین دانسته و عامل دگرگونی را با رویداد سیمرین پیشین وابسته می‎داند.ولایتی (1381)، بر پایة هاگ‎های شبه قارچ، شیست‎های گرگان را به سن ترشیری می‎داند. به نظر می‎رسدکه شیست‎های گرگان یک واحد سنگ‎چینه‎ای در مرتبة سازند نیست، بلکه این انباشته‎ها، مجموعة درهمی از اولیستولیت‎های گوناگون به سن‎ها و جنس‎های متفاوت است که به لحاظ قرار گیری اتفاقی در محل زمیندرز تتیس کهن، با یکدیگر مخلوط شده‎اند. در ناحیة علم‎کوه یک مجموعة دگرگونی به نام سازند بَریر (باریر) متشکل از اسلیت، کوارتزیت، تالک شیست، مرمر و…گزارش شده که با کمپلکس‎ ضخیم مرمری، توف‎های دگرگونی، هورنفلس‎های بازیک، تالک شیست و سنگ‎های سیلیسی آهکی پیوند پیچیده و نامشخص دارند.

در 1962، گانسر و هوبر، این مجموعة دگرگونی را به سن پرکامبرین دانستند. ولی، بررسی‎های بعدی نشان داد که دگرگونی‎های عَلَم‎کوه دارای سنگواره‎های پالئوزوییک و مزوزوییک هستند که در اثر فرآیند همبری مجاورتی ناشی از تزریق گرانیت عَلَم‎کوه به سن حدود 5 میلیون سال، دگرگون شده‎اند.در جنوب باختری انزلی در نواحی اسالم و شاندرمن، یک مجموعة دگرگونی شامل میکاشیست (حاوی اکتینولیت، گارنت، زویسیت و مسکوویت)، گنیس دانه‎ریز و آمفیبولیت به نام کمپلکس اسالم – شاندرمن برونزد دارد که در زون‎های گسلیده بُرش‎هایی عدسی‎ مانند از سنگ‎های اولترابازیک دارد. کلارک و همکاران (1975) این دگرگونی‎ها را یک فرازمین کهن پرکامبرین دانسته‎اند که به طور دگرشیب با سنگ‎های ژوراسیک پوشیده شده است. ولی افتخارنژاد (1371)، علوی (1991)، این مجموعه را نوعی پوستة اقیانوسی وابسته به تتیس کهن و به سن پرمین می‎دانند که در طول کوهزایی سیمرین پیشین، بر روی حاشیة غیرفعال قاره‎ای البرز، فرارانش کرده است.یادداشت: با آنچه گفته شد، دگرگونی‎های درجة بالا به سن پرکامبرین در البرز برونزد ندارند. به نظر می‎رسد که کهن‎ترین سنگ‎های پرکامبرین البرز « سازند کهر » است که حاوی آکریتارک‎های پروتروزوییک پسین است.