پرکامبرین در ایران مرکزی

توالی ستبری (حدود ده‎هزار متر) از سنگ‎های دگرگونی درجه بالا و یا کم دگرگونی وجود دارد که حقی‎پور (1974)، با توجه به فرآیندهای دگرگونی، سنگ رخساره و همچنین جایگاه چینــه‎شناسی، آنها را به چهار واحد سنگ‎چینــه‎ای به نام‎های « سری‎های اولیــه (Earlier Series)» ، «مجموعة چاپـدونی (Chapedony Complex) »، « مجموعة بُنه‎شورو (Bonehshuro Complex) » و «سازند تاشک Tashk Formation) ) » تقسیم کرده است.

واحد موسوم به « سری‎های اولیه» برونزد ندارد. ولی، وجود برخی قطعات سنگی و کانی‎های دگرگونی، در ردیف‎های جوان‎تر، حاکی از یک مجموعة دگرگونة قدیمی دانسته شده که خاستگاه ماگمایی و یا سنگ‎های دگرگونی داشته‎اند.

« مجموعة چاپدونی » به دلیل داشتن بیشترین درجة دگرگونی، کهن‎ترین سنگ‎های پرکامبرین ناحیة ساغند – پشت‎بادام دانسته شده است. ستبرای این واحد حدود چهارهزار متر برآورد شده که بیشتر آن گنیس است. تمام مجموعه حالت میگماتیتی داشته و مقدار درخور توجهی گرانیت آناتکسی به همراه دارد. حفظ بقایای لایه‎بندی، وجود میان‎لایه‎های مرمر و کانی‎های تخریبی سبب شده تا خاستگاه اولیة دگرگونی‎های چاپدونی، آواری – آتشفشانی دانسته شود.

« مجموعة بُنه‎شورو »، با ستبرای 2000 متر شامل تناوبی از شیست، آمفیبولیت، گنیس، کمی سنگ‎های کوارتزی و به ندرت مرمر است. فراوانی آمفیبولیت از ویژگی‎های این مجموعه است. درجة دگرگونی بُنه‎شورو خفیف‎تر از مجموعة چاپدونی و لذا جوان‎تر از آن است، وجود دگرشیبی و افق‎های کنگلومرایی در حد فاصل مجموعة چاپدونی در زیر و مجموعة بنه‎شورو در بالا مؤید این نظر است. گفتنی است که مرز بالای مجموعة بُنه‎شورو با یک افق شاخص (Marker Bed) از مرمر دولومیتی همراه با کمی شیست و گنیس مشخص شده است. ولی، حمدی (1374) بر این باور است که این مرمرها دارای سنگوارة کامبرین پیشین (آشکوب آتابانین) است.

« سازند تاشک » که به طور ناپیوسته و با حضور یک افق کنگلومرایی بر روی مجموعة بُنه شورو قرار دارد شامل حدود 2000 متر پلیت‎های همگن، گریوک دانه‎ریز و ماسه‎سنگ آرکوزی است که در اثر دگرگونی به شیست، فیلیت، اسلیت، میکا شیست و متاگریوک تبدیل شده‎اند. تفاوت‎ رخسارة دگرگونی سبب شده تا این سازند (تاشک) به دو بخش تقسیم شود. بخش زیرین (تاشک) بیشتر گریوکی با رخسارة آمفیبولیت تا شیست است. بخش بالایی (تاشک 2) منشأ پلیتی و درجة پایین رخسارة شیست سبز دارد. تاشک 2، با سازندهای کهر، کلمرد، تکنار و سری مراد هم‎ارز و قابل قیاس است. در خاور ایران مرکزی، تاشک بالایی، با دگرشیبی زاویه‎ای مشخص، به وسیلة سنگ‎های پرکامبرین پسین (سازند ساغند – سری ریزو) پوشیده شده است که نشانگر عملکرد فاز کوهزایی کاتانگایی (مُرادین) است.

 جدا از واحدهای یاد شده، در ناحیة ساغند – پشت‎بادام، واحدهای سنگ‎چینه‎ای «مجمــوعــة پشت‎بادام »، « مجموعة تفکیک نشده » و « مجموعة سرکوه » به سن پرکامبرین گزارش شده‎اند (حقی‎پور، 1974).« مجموعة پشت‎بادام » توده‎های گرانیتی متعدد دارد و شامل دو بخش سنگ‎های دگرگونی درجة بالا (آمفیبولیت، میگماتیت، پیروکسنیت …)، و دگرگونی‎های ضعیف (فیلیت، کربنات‎های متبلور و …) است. داشتن همراهانی از سنگ‎های پالئوزوییک سبب شده تا حقی‎پور این مجموعه را به سن پرکامبرین - پالئوزوییک بداند، در حالی که هوشمندزاده (1368) به سن پالئوزوییک و مزوزوییک باور دارد و تفاوت در دگرگونی را نتیجة توده‎های گرانیتی می‎داند که گاه اثر بیشتر و در بعضی نقاط، اثر کمتری داشته‎اند.« مجموعة سرکوه » از نوع میکا شیست‎های حاوی کیانیت، سیلیمانیت، گارنت، آندالوزیت است که به طور محلی، مقادیری مرمر و چند بین لایة آمفیبولیتی و سنگ‎های اسکاپولیتی دارد. در این مجموعه، نفوذی‎هایی از نوع اسید، دایک‎های قلیایی و گاهی رگه‎های پگماتیتی دیده می‎شود. پایین بودن درجه و رخسارة دگرگونی مجموعة سرکوه، سبب شده تا هوشمندزاده (1368) نسبت به قدیمی بودن آن تردید داشته باشد.

از سوی دیگر در تناوب‎های مرمری این مجموعه، جلبک‎هایی پیدا شده که ممکن است سن پالئوزوییک داشته باشند. گفتنی است که سن پرتوسنجی این شیست‎ها، 180 میلیون سال (ژوراسیک) گزارش شده است.یادداشت: وجود کانی‎های گروه اورانیم در ناحیة ساغند سبب شده تا پی‎سنگ پرکامبرین ناحیه توسط گروه مشترک سازمان انرژی اتمی و کارشناسان چینی، با استفاده از روش‎های نوین رادیوایزوتوپی و ژئوفیزیکی بررسی و از پی‎سنگ پرکامبرین ایران مرکزی دیدگاه نوینی ارائه شود. بنا به نوشتة آقا ابراهیمی سامانی (1367) کهن‎ترین واحد رخنمون شده در ایران مرکزی، انباشته‎های فلیشی - تخریبی، با رخسارة شیب قاره‎ای، به نام « سازند ناتک (Natk Formation) » است که سن پرتوسنجی 750 تا 874 میلیون سال دارد. سازند ناتک، با دگرشیبی زاویه‎دار، در زیر سنگ‎هایی با رخسارة کافت قاره‎ای قرار دارد که میزبان کانسارهای عمدة آهن، آپاتیت، مواد پرتوزا و عناصر خاکی کمیاب است و به نام « سازند ساغند » نام‎گذاری شده است. سازند ساغند، با ستبرایی از 1200 تا 1500 متر، دارای ماگماتیسم با سرشت دوگانه، رسوبات گرمابی، سنگ‎‏های آواری، آذرآواری و شیمیایی – رسوبی بوده و قابل تقسیم به 5 عضو جداگانه است که سن آنها در محدودة زمانی بین 780 تا 583 میلیون سال است. سازند ساغند در زیر لایه‎هایی قرار دارد که رخسارة کافتی دارد و هم ارز سازندهای ریزو، دسو و سلطانیه است.

سامانی و همکاران (1367)، بر این باورند که کمپلکس‎های دگرگونی (چاپدونی، بُنه‎شورو و سازند تاشک) همان طبقات سازند ناتک است که در زمان مزوزوییک و سنوزوییک دگرگون شده و ماگماتیسم گرانیتی در آن نفوذکرده است. در ضمن ایشان، برای مجموعه‎های چاپدونی، بُنــه‎شورو و تاشک نام « گروه تاشک » را پیشنهاد می‎کنند، مشروط بر آن که سازند تاشک به سازند ناتک تغییر نام دهد.

دگرگونی و گرانیتی شدن پی‎سنگ پرکامبرین ایران مرکزی

در بارة فرآیند، پیامد و به ویژه « زمان » دگرگونی سنگ‎های پرکامبرین ناحیة ساغند – پشت‎بادام اتفاق نظر وجود ندارد. بر پایة گزارش حقی‎پور (1974)، جدا از دگرگونی‎های احتمالی قدیمی‎تر، شناخته شده‎ترین دگرگونی پرکامبرین ناحیه، شامل دو مرحلة متوالی است که حاصل آن دگرشکلی، میگماتیتی شدن و گرانیتی شدن شدید سنگ‎های پرکامبرین است.

فاز نخست دگرگونی از نوع فشار متوسط و دمای کم (نوع باروین) و فاز دوم، از نوع دمای بالا است که با دگرگونی نوع آباکوما، قابل قیاس است. هر یک از دو فاز، دارای پاراژنز کانی‎های همزاد است که در شرایط دما و فشار مربوط پایدارند. در سنگ‎های پرکامبرین ناحیة ساغند – پشت‎بادام، جدا از کانی‎های دگرگونی دو فاز مذکور، برخی کانی‎های دگرگونی جوان‎تر نیز وجود دارد که به دگرگونی‎های پس از پرکامبرین تعلق دارند و لذا پذیرفته شده که در سنگ‎های پرکامبرین ساغند – پشت‎بادام دگرگونی چندگانه Polymetamorphism) (است. حقی‎پور به 6 فاز دگرگونی باور دارد که دو فاز آن به سن پرکامبرین و فازهای بعدی جوان‎تر از پرکامبرین اند.

درجة دگرگونی دو فاز دگرگونی پرکامبرین از بالاترین درجة رخسارة آمفیبولیت تا پایین‎ترین درجة رخسارة شیست سبز متغیر است. اما، به جز تاشک بالایی، دیگر مجموعه‎های دگرگونی نمایانگر رخسارة آمفیبولیت هستند.سامانی (1367) دگرگونی پرکامبرین را منتفی دانسته و پدیدة دگرگونی کمپلکس‎های منطقة ساغند را محصول دگرگونی دیناموترمال کوهزایی سیمری (ma220-180)، و میگماتیتی، گرانیتی شدن را ناشی از دگرگونی گرمایی (Thermal (در آغاز ترشیری (52 میلیون سال) می‎داند. شاید فازهای دیناموترمال (سیمری) و گرمایی (ترشیری) مورد سخن، همان فازهای جوان‎تری باشند که حقی‎پور بدان‎ها فازهای جوان‎تر از پرکامبرین نام داده است.

میگماتیتی شدن و تشکیل گرانیت‎های آناتکسی

در کمربند دگرگونی ایران مرکزی، در اثر فرآیندهای دگرگونی، دمای ناحیه به حدی رسیده که سنگ‎های اولیه مانند گریوک‎ها، آرکوزها، آتشفشانی‎ها و حتی کربنات‎ها ذوب و روان شده که حاصل آن پیدایش میگماتیت، گرانیت‎های آناتکسی و دیوریت‎های گسترده است (حقی‎پور، 1974). در مجموعة چاپدونی دو فاز میگماتیتی شدن، در ارتباط با دو فاز دگرگونی، شناسایی شده است. میگماتیت‎های فاز نخست، با دگرگونی فاز نخست پیوند دارند و بیشتر از نوع میگماتیت‎های رگه‎ای همزمان با زمین‎ساخت ( (Syntectonic است. میگماتیت‎های فاز دوم، منشاء آرنیتی دارد که موجب تشکیل روانه‎های گرانیتی شده است. میگماتیت‎های جوان‎تر در میگماتیت‎های فاز نخست نفوذ کرده و به دلیل قرارگیری در برگوارگی جا به جا شده و سطوح محوری ریز چین‎های مربوط به فاز دوم دگرگونی، میگماتیتی شدن از نوع بعد از ‎زمین‎ساخت  (Post Tectonic (است.

گفتنی است که پدیدة میگماتیتی شدن و تشکیل گرانیت‎های آناتکسی، منحصر به ناحیة ساغند و پشت‎بادام نیست و این پدیده در نقاط دیگر ایران مانند تکاب، ترود، باختر ارومیه، ازبکوه و … نیز همچنان گزارش شده است.

در ناحیة ترود، دگرگونی‎های منسوب به پرکامبرین، بیشتر از نوع گنیس، آمفیبولیت و شیست‎های گارنت و هورنبلنددار است که از نظر شدت دگرگونی، بالاترین رخسارة آمفیبولیت را دارند. به همین‎رو، تفریق دگرگونی پیشرفت چشمگیر دارد و حاصل آن، ایجاد بافت چشمی و سیمای نوار مانند تاریک و روشن در گنیس‎ها است. این مجموعه که ریخت گنبدی دارد، به طور دگرشیب توسط رسوب‎های کم دگرگونی تریاس – ژوراسیک (گروه شمشک)، پوشیده شده است. تفاوت سنگ‎شناسی و همچنین اختلاف ناگهانی و شدید نوع و درجة دگرگونی سبب شده تا هوشمندزاده و همکاران (1357) دگرگونی‎های درجة بالا را به پرکامبرین نسبت دهند. هرچند که پدیدة دگرگونی ممکن است مربوط به رخداد تریاس پسین باشد.

در ناحیة انارک، از شمال نایین تا حوالی ساغند – پشت‎بادام، یک مجموعة شیستی تیره رنگ برونزد دارد که همراهانی از فیلیت‎های گرافیتی، کوارتزیت، سنگ آهک‎های متبلور، کلریت اپیدوت شیست، میکا شیست و اپی‎گنیس دارد. این مجموعه را اشتال (1911) به سن آرکئن دانسته است. داودزاده و همکاران (1969) ضمن اعتقاد به سن پرکامبرین به این مجموعه « دگرگونی‎های انارک» گفته‎اند. بر اساس کار زمین‎شناسان شرکت تکنواسپورت، در ناحیة انارک این مجموعه شامل 5 کمپلکس چاه‎گربه، مرغاب، پتیار، محمدآباد و دوشاخ است. ولی در ناحیة خور، 5 کمپلکس چاه‎گربه، پتیار، کبودان، دوشاخ و پشت‎بادام سازندگان دگرگونی‎های انارک ‎است.