سنگ‎‎های ماگمایی پرکامبرین

سنگ‎های ماگمایی پرکامبرین ایران را می‎توان به سه گروه جدا تقسیم کرد:

گروه نخست، سنگ‎های گرانیتی و میگماتیت‎هایی هستند که همزمان با رویداد کوهزایی کاتانگایی و سخت شدن پی‎سنگ به وجود آمده‎اند. بنابراین از نوع نفوذی‎های همزمان با کوهزایی و بیشتر با ترکیب شیمیایی کلسیمی – قلیایی (کالک آلکالن) هستند.

گروه دوم، سنگ‎های گرانیتی پس از کوهزایی و از نوع قلیایی هستند.

گروه سوم، هم‎ردیف‎ بیرونی گرانیت‎های قلیایی و به صورت سنگ‎های آتشفشانی هستند که در زیر و یا همراه با سنگ‎های پرکامبرین پسین‎ بوده و نشانگر کشیدگی پوستة قاره‎ای ایران در یک یا چند فاز کششی می‎باشند. نسبت دادن سنگ‎های ماگمایی موردنظر به پرکامبرین بر سه اصل سن پرتوسنجی، تزریق در سنگ‎های دگرگونی پرکامبرین و جایگاه چینه‎نگاشتی آنها، است.

افزون بر فعالیت‎های ماگمایی مذکور، مجموعة چاپدونی ایران مرکزی دارای دو فاز گرانیت‎زایی است که پایین‎ترین بخش کمپلکس‎ چاپدونی را تشکیل می‎دهد و شامل انواع گرانیت و دیوریت‎های آناتکسی است. در برخی موارد می‎توان شاهد تغییر شکل تدریجی بین گنیس به میگماتیت و سپس دیوریت‎ یا گرانیتویید بود (حقی‎پور، 1974). گفتنی است که:

* به لحاظ کمبود مقدار روبیدیم، تعیین سن نفوذی‎های پرکامبرین با روش روبیدیم – استرانسیم رضایت‎بخش نبوده است.

* سن‎های پرتوسنجی داده شده، بین 560 تا 1100 میلیون سال است.

* به دلیل تزریق در سنگ‎های دگرگونی، اثر گرمایی آنها بر سنگ‎های درون‎گیر ناچیز است.

نفوذی‎های کلسیمی - قلیایی پرکامبرین

نگاه سنگ‎شناختی، نفوذی‎های کلسیمی - قلیایی پرکامبرین ایران، انواعی از گابرو تا گرانیت هستند. بعضی انواع رگه‎ای (آپلیت – پگماتیت) نیز وجود دارد و حتی یک برونزد کوچک از پیروکسنیت نیز در ناحیة پشت‎بادام گزارش شده است. مهم‎ترین نفوذی از این نوع عبارتند از: - گرانیت و گرانودیوریت کلسیمی - قلیایی « سفید » در ناحیة چاپدونی، که از نوع گرانیت‎های سفیدرنگ بیوتیت‎دار است.- گرانودیوریت ناحیة کلمرد در باختر طبس .- گرانیت کلسیمی - قلیایی موته، که در دگرگونی‎های شمال موته نفوذ کرده و از نوع گرانیت‎های دومیکایی است. رگه‎های آپلیتی سرشار از کوارتز و پیریت‎های طلادار در این گرانیت نفوذ کرده‎اند.-گرانیت بیوتیت‎دار حسن رباط در 15 کیلومتری شمال گلپایگان.

نفوذی‎های قلیایی پرکامبرین

به گرانیت‎های قلیایی پرکامبرین ایران، نام‎های گوناگونی داده شده است، ولی همگی آنها دارای جایگاه چینه‎شناسی مشخص و ویژگی سنگی مشابه هستند. مهم‎ترین ویژگی آنها کمبود کانی‎های فرومنیزین است به همین دلیل، به طور عموم رنگ سفید دارند. در ضمن داشتن بافت پورفیرویید حاشیه‎ای از ویژگی‎های این گرانیت‎ها است که نشان می‎دهد توده‎های مذکور بیشتر از نوع سنگ‎های نیمه عمیق سرد شده در نزدیکی سطح زمیـن هستند. نفـــوذی‎های قلیایـی پرکامبــرین ایران را می‎توان به دو گــروه « دوران » و « زریگان » تقسیم کرد.

« گروه گرانیت دوران »، در سنگ‎های دگرگونی پرکامبرین تزریق شده‎اند و به وسیلة سنگ‎های کنار قاره‎ای پرکامبرین پسین پوشیده شده‎اند. از این گروه می‎توان به « گـــرانیت دوران » در منطقة زنجــان، « گرانیت بورنَوَرد » در جنوب سبزوار و « گرانیت قلیایی موته » اشاره کرد. گفتنی است که هوشمندزاده، سن گرانیت موته را اواخر کرتاسه - اوایل پالئوسن و قابل قیاس با گرانیت الوند همدان می‎داند.

« گروه گرانیت زریگان »، همچنان فاقد کانی‎های تیره هستند. ولی، بر خلاف گروه قبلی (دوران) این توده‎ها، رسوبات نزدیک قاره‎ای پرکامبرین پسین را تحت تأثیر قرار داده‎اند. مانند، گرانیت زریگان و نَریگان (ناریگان) در شمال شهرستان بافق و گرانیت چادرملو در خاور یزد.گفتنی است که اگرچه این گرانیت‎ها (گروه زریگان)، هم‎ردیف درونی ریولیت‎ها و توف‎های سازند قره‎داش و سری ریزو دانسته شده‎اند ولی گرانیت‎های زریگان و نَریگان، بر سری ریزو اثر گرمایی داشته‎اند (هوکریده، 1962). به باور هوشمندزاده (1367)، بسیاری از توده‎های گرانیتی روشن رنگ ایران مرکزی که به عنوان گرانیت زریگان دانسته شده‎اندبه درون سنگ‎های کرتاسه نفوذ کرده‎اند.