پرکامبرین پسین در البرز – آذربایجان

با توجه به یافته‌های جدید، سنگ‌های پرکامبرین پسین البرز - آذربایجان منحصر به سازند بایندور و دو عضو زیرین سازند سلطانیه است. سازند هزارچال که گاه به سن پرکامبرین پسین و گاهی به کامبرین منسوب شده، یک واحد سنگ‎چینه‎ای پرسش‎آمیز است که نیاز به بازنگری دارد.

سازند بایندور توسط اشتوکلین و همکاران (1964) در کوه بایندور واقع در جنوب خاوری زنجان، به ضخامت 498 متر، مطالعه و معرفی شده است. این سازند، شامل ماسه‎سنگ‎‌های ارغوانی، شیل‌های میکادار سیلتی و شیل‌های ماسه‌ای دانه ریز است که میان لایه‌هایی از دولومیت‌های قهوه‌ای استروماتولیت‌دار دارد. جلبک‌های استروماتولیتی و آرکئوسیاتیدها تنها سنگواره‌های موجود ‌است که فقط در میان‌لایه‌های دولومیتی دیده می‌شوند که به طور عموم به نوپروتروزوییک پسین (وندین) نسبت داده شده‌اند.مرز زیرین سازند بایندور با گرانیت دوران از نوع دگرشیبی آذرین پی است ولی گاه (در قره‌داغ) بایندور با سازند کهر ارتباط ناپیوسته دارد. در بالا، سازند بایندور به طور هم‎شیب و پیوسته با سازند سلطانیه پوشیده می‌شود.

گسترش جغرافیایی سازند بایندور محدود به کوه‌های سلطانیة زنجان و شمال باختری آذربایجان (کوه‌های مورو، میشو، مهاباد، غرب ارومیه) است. اگرچه در پاره‌ای از نقاط البرز مرکزی (دماوند، فیروز‌کوه، دامغان) بعضی از ردیف‌های سنگی را با سازند بایندور مقایسه کرده‌اند، ولی در این مورد اطمنیان چندانی وجود ندارد.

گفتنی است که حمدی (1374) سازند بایندور را به سن ژوراسیک – کرتاسه می‌داند ولی مطالعات پالینولوژی قویدل (1374 ) همچنان مؤید سن نوپروتروزوییک پسین (Late Riphean) است که قابل قبول‌تر است.

« عضو‌های 1 و 2 سازند سلطانیه »، در محل بُرش الگو (کوه‌های سلطانیه)، سازند سلطانیه از سه عضو دولومیت پایینی (123متر)، شیل چَپُقلو (247 متر) و دولومیت بالایی (790متر) تشکیل شده است. مطالعات بعدی (حمدی، 1372) نشان داد که سازند سلطانیه را می‌توان به 5 عضو تقسیم کرد و در ضمن مرز پرکامبرین - کامبرین به تقریب در لایه‌های آغازین سومین عضو این سازند قرار دارد. به همین رو، بخشی از سازند سلطانیه که سن پرکامبرین پسین دارد، منحصر به عضوهای 1 (دولومیت پایینی) و 2 (شیل پایینی) این سازند است.

« عضو دولومیت پایینی)Lower Dolomite Mbr) »، شامل تا 25 متر دولومیت لایه‌ای چرت‌دار، خاکستری تیره حاوی فسیل‎های پوسته‎دار است این عضو در بیشتر نقاط وجود ندارد و سلطانیه با عضو شیل پایینی آغاز می‎شود.

« عضو شیل پایینی (Lower Shale Mbr) »، شامل 120 متـر شیل‌های رُسی – سیلتـی میکا‌دار و گاهی ماسه‌دار ریز دانه است که حـاوی عدسی‌هایی از سنگ‎آهک سیـلت‌دار است Chuaria circularis Walcot و آکریتارک‎ها (Acritachs (از سنگواره‎های شاخص این عضو است که سن وندین را نشان می‎دهند.جدا از سازند بایندور و عضوهای 1و 2 سازند سلطانیه، در بعضی از نقاط آذربایجان (مهاباد، تکاب و غرب ارومیه) در مرز میان سازند کهر (در زیر) و سازند بایندور (در بالا )، یک واحد سنگ چینــه‌ای آتشفشانی – رسوبی، به ضخامت حــدود 1140 متر وجود دارد که به نام «سازند قره‌داش» نام‎گذاری شده که بیشتر شامل گدازه‌های ریولیتی قلیایی، توف‌های اسیدی، شیل‌های ماسه‌ای میکادار ارغوانـی است. این گدازه‌ها معـادل خروجــی فاز گرانیت‌زایی رخـداد کاتانـگایـی « گرانیت دوران » هستند و لذا به رغم جایگاه چینه‌شناسی (بین کهر و بایندور)، شایسته است از مجموعة پرکامبرین جدا باشند.