پرکامبرین در ایران

یکی از رویدادهای زمین‎ساختی عمده و سرنوشت‎ساز ایران، حرکت‎های کوهزایی است که با رخداد کاتانگایی (Katangan (در قارة گندوانا و یا رخداد بایکالی (Baikalian) در قارة اوراسیا قابل قیاس است.

سن‎سنجی سنگ‎های پرکامبرین ایران به روش پرتوسنجی، به ویژه شواهد سنگی و حتی زیستی گویای آن است که کوهزایی یاد شده (کاتانگایی) در زمان پروتروزوییک پسین و به احتمالی در فاصلة زمانی دو آشکوب ریفئن (Riphean) و وندین (Vendian) روی داده است. پیامدهای کوهزایی وابسته به این رویداد سبب شده تا بتوان همة سنگ‎های پرکامبرین ایران را به دو گروه بزرگ تقسیم کرد. گروه نخست مجموعه‎های دگرگون و دگرشکل اند که به طور عموم از آنها به عنوان پی‎سنگ پرکامبرین (Precambrian Basement) ایران یاد می‎شود و در زیر ناپیوستگی کاتانگایی قرار دارند.

 گروه دوم بیشتر ردیف‎های کنار قاره‎ای هستند که پس از رخداد کاتانگایی انباشته شده و سنگ‎های پرکامبرین پسین (Late Precambrian) نام دارند.سنگ‎های قدیمی‎تر از پرکامبرین پسین ایران، به لحاظ نبود و یا کمبود آثار حیاتی قابل استناد و به ویژه تأثیر فرآیندهای دگرگونی و دگر شکلی، با ابهام توصیف شده‎اند. به گونه‎ای که مقایسه و هم‎ارزی آنها در نقاط مختلف دشوار است. با این حال، در نقاطی که تأثیر فرآیندهای کوهزایی کمتر بوده، نتایج پرتوسنجی سنگ‎ها، نشانگر سن 600 تا 1000 میلیون سال است. با استناد به نتایج پرتوسنجی می‎توان نتیجه گرفت که بخش درخور توجهی از پی‎سنگ پرکامبرین ایران، سن نوپروتروزوییک دارد. به گفتة دیگر، وجود هسته‎های قدیمی آرکئن در ایران، پرسش‎آمیز است.در بیشتر ایران، سنگ‎های پرکامبرین متشکل از سنگ‎های رسوبی – آذرین دگرگون شده و یا نادگرگونی با خاستگاه قاره‎ای است. پژوهش‎های زمین‎شناسی انجام شده در ناحیة انارک نشان می‎دهد که در این ناحیه و شاید در بعضی نقاط دیگر، مجموعه‎های افیولیتی با خاستگاه اقیانوسی وجود دارد که ممکن است به سن پرکامبرین باشند. افزون بر دو نوع پوستة قاره‎ای و اقیانوسی، می‎توان توده‎های نفوذی آذرین و هم ردیف‎های خروجی آنها را که هم‎زمان با سخت شدن پی‎سنگ و یا پس از آن شکل گرفته‎اند، نوع سوم سنگ‎های پرکامبرین ایران دانست. بدین‎سان می‎توان سنگ‎های پرکامبرین ایران را به سه دستة بزرگ زیر، با سه خاستگاه متفاوت تقسیم کرد (هوشمندزاده و همکاران، 1368).

1- پوسته‎های اقیانوسی

2- پوسته‎های قاره‎ای که ممکن است دگرگون (قدیمی) و یا نادگرگون (جدیدتر) باشد.

3- سنگ‎های ماگمایی درونی و بیرونی.