پرمین در زاگرس

یافته‎های جدید دیرینه‎شناسی زاگرس گویای آن است که ایست رسوبی و چرخه‎های فرسایشی پیش از پرمین این پهنه دست کم به بزرگی 70 میلیون است، به گونه‎ای که لایه‎های آغازین سیستم پرمین (آشکوب ساکمارین) با دگرشیبی موازی سطوح فرسایشی دونین پسین (فامنین پیشین) و گاهی سنگ‎های کامبرین را می‎پوشانند.

جدا از ردیف‎های آواری دریای پیشروندة پرمین، سهم بیشتر سنگ‎های پرمین زاگرس از نوع نهشته‎های کربناتی آهکی است که شباهت کافی به ردیف‎های همزمان در عربستان دارد. به همین‎رو تا پیش از سال 1977، برای سنگ‎های پرمین زاگرس از نام « سازند خوف (Khuff Fm.) » استفاده می‎شد که از واحد سنگی پرمین عربستان اقتباس شده بود.

بر پایة مطالعات زابو و خرد پیر (1978) و قویدل (1988)، در حال حاضر دو واحد سنگ‎چینه‎ای فراقون (درزیر) و دالان (دربالا)، معرف سنگ‎های پرمین زاگرس ‎است. گفتنی است که مجموعة دو سازند فراقون و دالان، همراه با سازند کنگان (تریاس پایینی)، یک واحد سنگ‎چینه‎ای در مرتبة گروه ‎است که «گروه دهرَم (Deheram Group) » نام دارد. 

سازند ماسه‎سنگی فراقون : برش الگوی سازند فراقون زیر سطحی است و در چاه شمارة یک کوه سیاه انتخاب شده است (مطیعی، 1372). برونزدهای سطحی این سازند را می‎توان در کوه فراقون (80 کیلومتری شمال بندرعباس) چالیشه، اشترانکوه، کوه گوگرد، کوه دنا، کوه گهگم و کوه سورمه دید.

در گذشته ماسه‎سنگ‎‎های فراقون نشانگر سنگ‎های پرمو – کربنیفر و زمانی هم یادآور ردیف‎های دونین بود. ولی در حال حاضر این واحد سنگ‎چینه‎ای تنها نشانگر ردیف‎های پیشروندة پرمین پیشین است. از نگاه سنگ‎شناسی، لایه‎های آغازین این سازند بیشتر کنگلومرای کوارتزی با قلوه‎های نیم گرد است که با آژندی ماسه‎سنگی و سیمان سیلیسی در بر گرفته شده‎اند، ولی بیشتر سازند ماسه‎سنگ کوارتزی با دانه‎بندی متوسط تا دانه ریز دلتایی – رودخانه‎ای است که تناوب‎هایی از شیل و لایه‎های آهکی دارد. در چاه انجیر (1)، کبیرکوه (1) و هلیان (1) بیشتر این سازند شامل شیل است (مطیعی، 1372).

ستبرای سازند فراقون از 53 متر در کوه فراقون تا 500 متر در چالیشه متغیر است. در بیشتر نواحی مرز زیرین ماسه‎سنگ‎‎های فراقون ناپیوسته و ممکن است به کامبرین (کوه دنا) اردویسین (کوه سورمه) و یا دونین (کوه فراقون و کوه گهکم) باشد ولی در همه جا، مرز بالایی این سازند با کربنات‎های سازند دالان (پرمین) تدریجی است.

سن سازند فراقون، به لحاظ نداشتن سنگوارة شاخص چندان روشن نیست. اگرچه در گذشته ردیف‎های آواری فراقون را به سن پرمو – کربنیفر دانسته‎اند ولی مطالعه پالینومرف‎های این سازند (قویدل، 1988) معرف آشکوب ساکمارین از پرمین پیشین است. بدین ترتیب در کوه‎های زاگرس وجود یک نبود چینه‎شناسی از فرازنین بالایی و فامنین، تمامی کربنیفر تا پرمین پیشین حتمی است.

سازند ماسه‎سنگی فراقون را می‎توان با آواری‎های دریای پیشروندة پرمین در البرز (سازند دورود) و یا ماسه‎سنگ‎‎های کوارتزی موجود در پایة سازند جمال (ایران مرکزی) مقایسه کرد.

سازند آهکی دالان : سازند دالان نشانگر رخساره‎های کربناتی ردیف‎های پرمین بالایی زاگرس است. بُرش الگوی این سازند با 748 متر ضخامت، در چاه شمارة (1) کوه سیاه است. بهترین رخنمون سطحی آن با 638 متر ستبرا، در کوه سورمه (110 کیلومتری جنوب شیراز) برونزد دارد.

در یک دید سراسری، باغبانی (1981) سازند دالان را به سن گوبرگندینین (Gubergendinian) تا دورآشامین (Dorashamian) می‎داند. مرز زیرین سازند دالان، از نوع پیوسته و تدریجی و به سازند آواری فراقون است. در بسیاری از نواحی زاگرس یک دگرشیبی در مرز پرمین و تریاس قابل شناسایی است.

سازند دالان در شرایط رسوبی مشابهی انباشته نشده به همین رو، این سازند در نواحی گوناگون سنگ رخسارة متفاوت دارد (شکل 4-7). باغبانی (1369) به سه سنگ رخساره و مطیعی (1372) به چهار سنگ رخساره باور دارند. از تلفیق این دو دیدگاه، سازند دالان را می‎توان به رخساره‎های زیر تقسیم کرد.

رخسارة کربناتی محدود همراه با سنگ‎های تبخیری: این رخساره‎ که معرف ویژگی‎های عمومی بُرش الگو است به ویژه در نواحی فارس و لرستان گسترش دارد و نشانگر محیط‎های کم انرژی تا انرژی متوسط است. در این نواحی، سازند دالان شامل سه عضو زیر است.

عضو « کربناتی پایینی (Lower Carbonate Member) »، با 250 تا 300 متر ستبرا، شامل سنگ‎آهک‎های دولومیتی و دولومیت با روزنه‎داران کوچک، جلبک و به ندرت فوزولینید است. این بخش دو افق گچ به نام‎های A و B دارد. بررسی‎های دیرینه‎شناسی جامع باغبانی (1981) در نواحی مختلف زاگرس، گویای آن است که عضو کربناتی پایینی دارای چهار زون زیستی زیر است: (بالا)Kahlerina – Globivalvulina - Eopoly diexodina -Eoverbeekina -Neaendothyra -(پایین)با استناد به این زون‎های زیستی، عضو کربناتی پایینی، سن گوبرگندینین و مرغابین دارد.

« عضو تبخیری نار »، با 80 تا 227 متر ضخامت، شامل انیدریت‎های ضخیم لایه در تناوب با دولومیت‎های ائولیتی و گچی است. از فارس به سمت زاگرس مرتفع، بخش تبخیری نار ابتدا به سنگ‎آهک تبخیری و سپس به لایه‎های کربناتی تغییر رخساره می‎دهد. زون‎های زیستی زیر سبب شده تا باغبانی، بخش انیدریتی نار را به سن مرغابین بالایی و آبادیین بداند.(بالا )Discospirella -Palaglobivalvulina -Schwagerina -Kahlerina – Globivalvulina- (پایین)

عضو « کربناتی بالایی (Upper Carbonate) »، با حدود 300 متر ضخامت، شامل سنگ‎آهک‎های ائولیتی در پایین و سنگ‎آهک‎های میکریتی و دولومیت در بالا است. عضو کربناتی بالایی دو ویژگی دارد. یکی تخلخل بسیار زیاد که سبب شده تا این عضو سنگ مخزن ذخایر گازی باشد. دوم داشتن افق‎های متعدد گچ که به ستبرترین آنها افق C نام داده شده است. زون‎های زیستی این عضو عبارتند از:(بالا )Paradagmarita -Rectostipulina - Shanita-(پایین)

رخسارة کربناتی ساحلی – دریای آزاد: در زاگرس مرتفع، سازند دالان با حدود 1000 متر ستبرا، رخسارة کربناتی محض دارد و شامل ردیف‎هایی از سنگ‎آهک، آهک دولومیتی و دولومیت است که لایه‎بندی آن از متوسط تا توده‎ای تغییر می‎کند. عدسی‎ها و گرهک‎های چرت در بخش‎های میانی و بالایی این ردیف‎های وجود دارد.در کوه گره، زردکوه، قلعه کوه و اشترانکوه فراوانی مرجان‎ها، لاله‎وشان، جلبک‎ها، بازوپایان و روزنه‎دارانی چون فوزولینیدها، نشانگر رخساره‎های کربنات‎های آلی ساحلی است. ولی، در کوه‎های گهکم و فراقون، فراوانی فوزولینید، بازوپایان و جلبک، بیانگر رخسارة کربناتی دریای آزاد با انرژی متوسط تا کم می‎باشد.

رخسارة کربناتـی – آواری نزدیک ساحل: در کوه دنا، سازند دالان شامل آهک‎های فوزولینیدار است. وجــود یک بخش آواری سبب شده تا در این ناحیـه سازند دالان قابل تقسیم به سه عضــو « سنگ‎آهک پایینی »، « ماسه‎سنگ گیاه‎دار میانی » و « دولومیتی بالایی » باشد. سه عضو یاد شده می‎تواند نشانگر عضوهای سه گانة برش الگو باشند. ولی در این نواحی، عضو تبخیری نار با ردیف‎های ماسه‎سنگی جایگزین شده است.

سنگ‎شناسی و محیط رسوبی سازند دالان: کاووسی (1374) سنگ‎های رسوبی سازند دالان را از دیدگاه رخساره‎ها و محیط‎های رسوبی در کوه‎های دنا و سورمه بررسی کرده است. بر اساس این مطالعات، ریز رخساره‎های سازند دالان در زیر محیط‎های دریای باز، زیست‎آواری و ائوییدی، تالابی و پهنه‎های کشندی و در یک سکوی کربناتی نوع رمپ، با آب و هوای خشک، همسان با خلیج فارس امروزی، نهشته شده‎اند.لاسمی (1379) بر پایة تغییرا ت قائم، هشت چرخة رسوبی پسرونده (توالی) در سنگ‎های سازند دالان کوه دنا شناسایی کرده است که سه توالی در عضوکربناتی پایینی، سه توالی در عضو انیدریتی ‎نار و دو توالی در عضو کربناتی بالایی جای دارد.