پرمین در البرز – آذربایجان

در البرز – آذربایجان برونزدهای گسترده‎ای از سنگ‎های پرمین وجود دارد. در این مناطق، سه واحد سنگ‎چینه‎ای به نام‎های سازند دورود (در زیر)، روته (در وسط) و نسن (در بالا) معرف توالی‎های پرمین ‎است. این سازندها هر یک به تنهایی یک چرخة رسوبی کامل ‎است که میان دو سطح فرسایشی جای دارند. به جز حالت‎های استثنایی، چرخه‎های رسوبی سه گانة پرمین البرز – آذربایجان،کامل نیست و شواهد زمین‎شناسی موجود نشان می‎دهد که پاره‎ای نواحی البرز – آذربایجان با پیشروی‎های بعدی و جوان‎تر دریای پرمین پوشیده شده‎اند. به همین دلیل، قرارگیری سنگ‎های چرخة سوم (سازند نسن) در روی ردیف‎های کهن‎تر از پرمین دور از انتظار نیست (در مبارک‎آباد، سازند نسن، روی سازند آهکی مبارک است). در بین سه سازند یاد شده، به ویژه در البرز باختری و آذربایجان، چرخة دوم پرمین (سازند روته) بیشترین رخنمون را دارد و چنین استنباط می‎شود که در زمان رسوبگذاری سازند روته، دریای پرمین بیشترین گسترش را داشته است. گفتنی است که در البرز – آذربایجان:

* تفکیک ردیف‎های پسروندة سازند دورود از افق‎های پیشروندة سازند روته ساده نیست و در پاره‎ای نقاط این دو واحد آواری سُرخ‎رنگ، یکی پسرونده و دیگری پیشرونده، از یکدیگر تفکیک نشده‎اند.

* در جاهایی که آخرین ردیف‎های آواری سازند دورود و لایه‎های آواری آغازین سازند روته، قابل تفکیک نبوده‎اند (نشده‎اند)، سازند روته یک واحد کربناتی محض فرض شده است.

* در نقاطی که ردیف‎های پرمین با سازند روته (دومین چرخة رسوبی) آغاز می‎شود، رسوب‎های آواری سُرخ‎رنگ آغازین سازند روته، به عنوان سازند دورود فرض شده‎اند.سازند دورود : سازند دورود، به عنوان نخستین چرخة رسوبی پرمین البرز – آذربایجان، در سال 1963، توسط آسرتو، در بالا دست درة جاجرود (دوراهی دورود – شمشک) مطالعه و معرفی شده است. در بُرش الگو، سازند روته با 150 متر ستبرا، شامل بر چهار واحد سنگی است، که از پایین به بالا، عبارتند از:

* واحد (1)، ردیفی از مارن رُسی زرد – خاکستری، همراه با سنگ‎آهک‎های مارنی و لایه‎های نازکی از کوارتزیت سُرخ‎رنگ است.

* واحد (2)، حدود 25 متر کنگلومرای ضخیم لایه و شیل‎های رنگین است.

* واحد (3)، تا 50 متر ستبرا دارد و شامل سنگ‎آهک‎های فوزولین‎دار، متراکم و ضخیم لایه است که روزنه‎داران، بازوپایان، کنودونت‎ها و جلبک‎های آن، سن پرمین پیشین (آسلین – ساکمارین) را نشان می‎دهند.

* واحد (4)، حدود 55 متر، سیلت سنگ سُرخ همراه با شیل‎های سُرخ – سبز و ماسه‎سنگ‎های سُرخ‎رنگ است که با یک افق (70 تا 120 سانتی‎متر) از ماسه‎سنگ کوارتزی سفیدرنگ پایان می‎یابد. گفتنی است که بُرش الگوی سازند دورود نیاز به بازنگری دارد زیرا:

* واحد (1) بُرش الگو، در همه جا وجود ندارد و به دو سو، پس از نازک شدن، حذف می‎شود.

* واحد (1)، اگر چه به عنوان ردیف‎های آغازین پرمین دانسته شده ولی دارای کنودونت نوع Prioniodoniagela (احمدزادة هروی، 1971) و روزنه‎داران نوع Globivalvulina (بزرگ‎نیا، 1973) است که تعلق آن را به ویزئن تا نامورین زیرین (کربنیفر) مسجل می‎سازد.

* بر پایة گزارش‎های موجود، در درة کرج و در باختر قُل‎قُل چشمه، سازند دورود با واحد (2) آغاز می‎شود.این نکات نشان می‎دهد که واحد 1 (ردیف‎های کربنیفر) با واحد 2، ارتباط ناپیوسته دارد و لذا شایسته است تا از بُرش الگو حذف شود. بدین ترتیب سازند دورود، دو واحد آواری دارد که توسط واحدی از سنگ‎آهک فوزولین‎دار از یکدیگر جدا شده‎اند.

مناطق رامیان ( در این محل در قاعدة سازند دورود، لایه‎های توف و بازالت گزارش شده است، (درویش‎زاده، 1370)،)درة علیای چالوس، خوش ییلاق، آوج، زنجان، سمنان، فیروزکوه، کوه‎های سلطانیه، کبودرآهنگ، مهاباد، باختر دریاچة ارومیه و ... مناطقی از البرز – آذربایجان هستند که سازند دورود گزارش شده است.

بر اساس مطالعات سنگ‎شناسی، علیزاده کتک لاهیجانی (1370)، با توجه به همراهی کربنات‎های بخش میانی سازند دورود باماسه‎سنگ‎‎های کوارتزی، محیط پیدایش تخریبی‎های این سازند را دریایی مشخص کرده است. ولی لاسمی (1379)، با توجه به رنگ، سنگ‎شناسی و توالی قائم، بیشتر این آواری‎ها (زیرین و زبرین) را متعلق به محیط غیردریایی و زیر نفوذ رودخانه می‎داند.

سازند آهکی روته : به عنوان دومین چرخة رسوبی پرمین البرز – آذربایجان، در سال 1963، توسط آسرتو، در درة روته (شمال خاوری روستای روته)، به ضخامت 230 متر، مطالعه و معرفی شده است.سازند آهکی روته را می‎توان در گستره‎های وسیعی از البرز خاوری (خوش ییلاق، تیل‏آباد، خاور گرگان و...)، البرز مرکزی (روته، دلیچای، دربندسر، آمل، گدوک و ...) و آذربایجان (ماکو، مراغه، تکاب، شاهین‎دژ، زنجان، بوکان، ارومیه، مهاباد و ...) دید. در بیشتر این نواحی، بدون در نظر گرفتن ردیف‎های آواری پایه، سازند آهکی روته ردیف‎های به نسبت همگنی از سنگ‎آهک‎های لایه‎ای، خاکستری تا تیره با تناوب‎هایی از لایه‎های نازک مارن دانسته شده است.

به طور معمول در همه جا « روته » فقط یادآور سنگ‎های خاکستری چهره‎ساز است، در حالی که افزودن ردیف‎های آواری به پایة این سازند، ضروری است.بر خلاف باور آسرتو (1964)، مرز زیرین سازند روته در همه جا ناپیوسته ولی هم‎شیب و ممکن است به سنگ‎های گونا‎گونی باشد. هم‎شیب و تدریجی دانستن مرز دو سازند دورود (در زیر) و روته، در برش الگو و کوه‎های بی‎بی شهربانو، به طور یقین نتیجة نداشتن شناخت روشن از ردیف‎های آواری سازند روته و نسبت دادن آنها به سازند دورود است. جدا از سطوح فرسایشی، بین سازند درود (در زیر) و روته، یک واحد لاتریتی وجود دارد که اشتامفلی (1978) آن را به نبود آرتنسکین مربوط می‎داند. سطوح پایانی سنگ ‎آهک‎های روته همواره نشانگر یک سطح فرسایشی – کارستی است که ممکن است با گدازه‎های آتشفشانی (درة چالوس) و یا عدسی‎های بوکسیت – لاتریت (بوکان، آوج، کبودرآ‎هنگ، بی‎بی شهربانو) مشخص باشد. در بیشتر نواحی البرز جنوبی، سطح بالایی سازند روته، به سازند الیکا (تریاس) و یا سازند شمشک (تریاس – ژوراسیک) است، ولی در البرز شمالی، سنگ‎آهک‎های روته با ردیف‎های جوان‎تر پرمین (سازند نسن) فصل مشترک ناپیوسته دارد.از نظر دیرینه‎شناسی، سازند روته یکی از پرفسیل‎ترین واحدهای سنگی پرمین البرز – آذربایجان است به همین دلیل، مرجان‎ها، بازوپایان، جلبک‎ها و روزنه‎داران سازند به خوبی مطالعه شده و معرف بخش زیرین پرمین بالایی (مرغابین) دانسته شده‎اند. ولی به باور بزرگ‎نیا (1973)، 25 متر آخر این سازند به سن جُلفین است و باید آن را معادل سازند نسن دانست.سازند روته را می‎توان با سازند جمال در ایران مرکزی و یا لایه‎های گنیشیک در کوه‎های جلفا مقایسه کرد.

لاسمی (1379)، محیط رسوبی سازند روته را همسان محیط‎های کربناتی عهد حاضر، به ویژه سواحل جنوبی کنونی خلیج‎فارس می‎داند که چهار رخسارة دریایی باز، سدی، تالابی و پهنه‎های کشندی دارد.

سازند آهکی نسن : گلوس (1964)، بُرش الگوی سازند آهکی نسن را، به عنوان سومین چرخة رسوبی پرمین البرز – آذربایجان، در درة نور، مطالعه و معرفی کرد.در بُرش الگو، سازند نسن با 230 متر ضخامت روی گدازه‎های ملافیری سازند روته و در زیر نخستین ردیف‎های منسوب به تریاس (سازند الیکا) قرار دارد. هر دو مرز زیرین و زبرین آن ناپیوسته ولی هم‎شیب است.

گلوس بُرش الگوی نسن را به دو بخش پایینی و بالایی تقسیم کرده است. « نسن پایینی » با 85 متر ضخامت شامل ردیف‎های ماسه‎سنگی در پایین و حدود 64 متر سنگ‎آهک سیاه رنگ مارنی – شیلی ریزدانه در بالا است.

« نسن بالایی »، با 144 متر ستبرا شامل تناوبی از شیل‎های مارنی سیاه‎رنگ و سنگ‎آهک‎های گرهک‎دار تیره‎رنگ در پایین و سنگ‎آهک‎های ضخیم‎لایه حاوی قلوه‎های چرت در بالا است.نسن پایینی دارای روزنه‎دارانی است که زون زیستی پارافولینای بالایی را از زمان گودالوپین پسین (مُرغابین پسین) مشخص می‎کنند. نسن بالایی از پایین به بالا، شامل زیست‎زون‎های: (بالا) Permophricodothyris – Ohdhamina, Tylopecta, Spinomarginifera و Reichellia (پایین)این چهار زون زیستی، نشانگر آشکوب جلفین هستند. بدین‎سان، تغییرات سنی سازند نسن از گوادالوپین تا جلفین است. سن گوادالوپین لایه‎های نسن پایینی و هم‎ارزی زمانی آن با بخش بالایی روته سبب شده تا گروهی از دیرینه‎شناسان بر این باور باشند که نسن پایینی همان سازند روته است و لذا واژة سازند نسن را تنها به 144 متر نسن بالایی اختصاص می‎دهند. ولی، با توجه به این که نسن پایینی در روی ناپیوستگی روته قرار گرفته و همچنین به لحاظ این که در واحدهای سنگ‎چینه‎ای، زمان چندان سرنوشت‎ساز نیست، لذا شایسته است که نسن پایینی از برش الگو حذف نشود و به تمام سنگ‎های بین دو ناپیوستگی روته و الیکا (تریاس)، نسن نام داده شود.

گسترش جغرافیایی سازند نسن، بیشتر در دامنه‎های شمالی البرز است، با این حال، در گردنة امام‎زاده هاشم، درة مبارک‎آباد و همچنین منطقة آوج و کبودرآهنگ (بلورچی، 1977)، ضخامت‎های ناچیزی از سازند نسن گزارش شده است.

از نگاه سنگ‎شناسی و محیط‎های رسوبی، در سازند نسن دو دسته رخسارة گلسنگ حوضه‎ای و کربنات سکویی تشخیص داده شده است (مختارپور، 1376). رخسارة دستة اول معرف دریای باز و رخسارة دستة دوم نشانگر رخساره‎های دریایی باز، سدی و تالابی است لاسمی (1379). از نظر چینه‎شناسی توالی، بر این باور است که در سازند نسن، دو توالی قابل تشخیص است. توالی نخست با لایه‎های آواری پایة سازند نسن آغاز و پس از یک پیشروی ناگهانی رخسارة بخش ژرف‎تر رَمپ کربناتی پدید آمده و سپس رخساره‎های پسرونده سدی و تالابی شکل گرفته‎اند. توالی دوم دربر گیرندة دستة رسوبی پیشروندة حوضه‎ای تا سکویی است که با مرز پیوسته از توالی زیرین جدا می‎شود و به ناپیوستگی لاتریتی ، کارستی زیر سازند الیکا (تریاس) پایان می‎پذیرد.