کربنیفر در ایران مرکزی

در ایران مرکزی، سنگ‎‎های کربنیفر به رخساره‎های متفاوت‎اند. در « بلوک طبس »، نهشته‎های کربنیفر بیشتر رسوب‎های آواری انباشته شده در حوضه‎های با فرو نشست زیاد است. به همین دلیل، تفاوت رخساره‎ها و تغییر ستبرا و سن رسوبات درخور توجه است. در بلوک طبس، زیرسازند شیشتو (2) و سازند سردر، با تغییرات سنی کربنیفر پیشین تا پسین (؟) نشانگر سنگ‎های کربنیفر هستند. در حالی که، در سکوهای محاط به بلوک طبس، مانند نواحی یزد، اردکان، اردستان و …، سنگ‎های کربنیفر رخسارة کربناتة آهکی دارند و یادآور نهشته‎های سازند آهکی مبارک در البرز هستند.

در « بلوک کلمرد » سنگ‎های کربنیفر همچنان رخسارة کربناتی دارد ولی ستبرای درخور توجهی گچ (گاهی تا 120 متر)، از ویژگی‎های کربنیفر این بلوک است که تاکنون در دیگر مناطق ایران گزارش نشده است. رخسارة کربناتی – گچی نهشته‎های کربنیفر بلوک کلمرد در ایـران همانند ندارد و به همین دلیل، به طور غیررسمی، به نام « سازند گچال »، نام‎گذاری شده است. ارائة شرحی بر زیرسازند شیشتو (2)، سازند سردر و سازند گچال می‎تواند معرف ویژگی‎های کربنیفر ایران مرکزی باشد.

زیرسازند شیشتو (2) - بُرش الگوی این زیرسازند در ازبکوه است که شرح چندانی از آن در دسترس نیست. بُرش مرجع این واحد سنگی، در بُرش حوض دو راه، 217 متر ضخامت دارد و بیشتر تناوبی از سنگ‎‎آهک خاکستری تیره و شیل است. فراوانی شیل در پایین و سنگ‎آهک در بالا، تقسیم شیشتو (2) را به دو واحد شیلی (زیر) و کربناتی (بالا) ممکن می‎سازد. سن زیرسازند شیشتو (2)، بر اساس سرپایان، بازوپایان و مرجان‎ها، از تورنزین پایانی تا ویزئن آغازی است. هم در بُرش الگو (ازبکوه) و هم در بُرش مرجع (حوض دوراه) مرز زیرین شیشتو (2) منطبق بر « افق موش » است که به ظاهر تدریجی و پیوسته است ولی گُرگیج (1381) این مرز را گسل می‎داند. ولی مرز بالای این سازند با سازند سردر، یک سطح فرسایشی موازی است که با افق‎های کنگلومرایی قاعدة سازند سردر مشخص می‎شود و معرف ایست رسوبی و چرخة فرسایشی ویزئن میانی است که در همه جای ایران سراسری است و برای آن نام البرزین پیشنهاد شده است. با وجود تفاوت زیاد رخسارة سنگی، زیرسازند شیشتو (2) را می‎توان با سازند آهکی مبارک البرز مقایسه کرد.

سازند آواری سردر : این سازند یاد‎آور نهشته‎های شیلی ماسه سنگی کربنیفر ایران مرکزی است که بُرش الگوی آن در کوهپایه‎های باختری کوه‎های شتری (دره سردر) اندازه‎گیری شده است. در محل بُرش الگو، سازند سردر در یک ساختار تاقدیس گونه برونزد دارد که مرکز آن دیده نمی‎شود و لذا ستبرا، و چند و چون سنگ‎شناسی بخش زیرین آن دانسته نیست. به همین رو برش کمکی این سازند در دامنة جنوبی کوه جمال (درة حوض دوراه) می‎تواند نشانگر ویژگی‎های بیشتر این سازند باشد.به تقریب در بسیاری از نقاط بلوک طبس، سازند سردر، ضخامت متغیری از نهشته‎های شیلی – ماسه‎سنگی سبزرنگ تا خاکستری است که تناوب‎های مکرری از ماسه سنگ‎‎های آهکی، کوارتزیت و یا سنگ‎آهک‎های ماسه‎ای قهوه‎ای رنگ دارد. مجموعة یاد شده سیمای تپه ماهورهای تیره‎رنگ دارد که در شناسایی سازند کار ساز است.

توالی شیل‎ها و‎ ماسه سنگ‎‎های سازند سردر، با لایه‎ای راهنما از کوارتزیت‎های سفیدرنگ، به ضخامت 74 متر، پوشیده می‎شود که به لحاظ داشتن رخسارة آواری، عضوی از سازند سردر دانسته شده است. ولی، یافته‎های جدید روی زمین این باور را به وجود آورده که پیوند کوارتزیت‎های مورد سخن با ردیف‎های کربناتی زمان پرمین (سازند جمال) به مراتب بیشتر از سنگ‎های کربنیفر (سازند سردر) است و به همین رو، بنا به پیشنهاد کمیتة ملی چینه‎شناسی، عضو کوارتزیتی یاد شده از ردیف‎های کربنیفر حذف و نهشته‎های آواری دریای پیشروندة پرمین می‎شود..

از روی فسیل‎هـــای یافت شده، این سازنـد را به دو زیر سازند « سردر 1 » و « سردر 2 » تقسیم کرده‎اند (علوی نایینی، 1372). مرز بین این دو به خوبی روشن نیست و در بیشتر نقاط تفکیک یاد شده امکان‎پذیر نیست.

در بُرش حوض دوراه (برش مرجع) و همچنین در دو سوی رود سردر، لایه‎های آغازین سردر شامل 30 تا 50 متر کنگلومرای چرتی، همراه با میان‎لایه‎هایی از ماسه سنگ است که با ناپیوستگی هم‎شیب بر روی لایه‎های بالایی، شیشتو (2) نشسته است. با توجه به سن بخش زیرین سازند سردر (ویزئن پسین)، ناپیوستگی فرسایشی پیش از سازند سردر، تأییدی به چرخه‎های فرسایشی و پس نشست دریای کربنیفر پیشین است که در ایران یک پدیدة سراسری است. همبری بالای این سازند همچنان به یک دگر شیبی فرسایشی است که در زیر لایة کوارتزیتی سفیدرنگ پرمین (سازند جمال) قرار دارد.با وجود فراوانی سنگواره، دربارة این سازند دیدگاه دیرینه‎شناسی مشترکی وجود ندارد. استپانوف (1967) سردر (1) را ویزئن پسین تا نامورین و سردر (2) را به سن کربنیفر پسین و پرمین می‎داند. در حالی که والیسر (1966)، سردر (2) را متعلق به پنسیلوانین پیشین می‎داند. حضور گونیاتیت‎های وستفالین (Gasterioceras sp.) در آخرین لایه‎های سردر، سبب شد تا یزدی (1996) مرز بالای سردر را محدود به آغاز وستفالین بداند.دیدگاه‎های سنی گونا‎گون، ارائة تصویری روشن از مرز سنی سازند سردر و در نتیجه مرز کربنیفر و پرمین ایران مرکزی را دشوار می‎سازد. با وجود این، داده‎های منطقه‎ای نشان می‎دهد که یک ایست رسوبی در بالای سازند سردر حتمی است ولی وجود افق‎های آواری فسیل‎دار کربنیفر پایانی در قاعدة پیشروی بزرگ بعدی (پیشروی پرمین) سبب شده تا سازند سردر، توالی کاملی از نهشته‎های کربنیفر ایران مرکزی دانسته شود.

گفتنی است که رخسارة سازند سردر اختصاص به کوه‎های شتری و شیرگشت دارد، در نواحی ازبکوه، فردوس، گناباد، کرمان، بزمان، انارک و ... سنگ‎های کربنیفر با سازند سردر، مقایسه شده‎اند، ولی تفاوت رخسارة آنها به نسبت زیاد است.

سازند گچال : به جز کوه‎های شتری – شیرگشت، در بیشتر نواحی ایران مرکزی (یزد، اردکان، اردستان، انارک) نهشته‎های کربنیفر ردیف‎های کربناتی آهکی هستند. در فرابوم کلمرد (باختر طبس) رخسارة سنگ‎های کربنیفر، کربناتی و به داشتن یک عضو تبخیری شاخص است. به همین دلیل، در بلوک کلمرد برای سنگ‎های کربنیفر نام « سازند گچال » انتخاب شده که تفاوت‎ رخساره‎ای آشکاری با سازند آواری سردر در حوضة طبس دارد. در بُرش معرفی شده، (آقانباتی، 1975)، سازند گچال چهار عضو دارد.

عضو A، (در پایین)، با حدود 75 متر ضخامت ، شامل سنگ‎آهک‎های لایه‎ای مطبق است که با چند لایة ماسه سنگ کوارتزی وبا ناپیوستگی هم‎شیب، گاهی روی سنگ‎های دونین و گاه روی ردیف‎های اردویسین قرار دارد. ریز و درشت سنگواره‎های این عضو، به ویژه انواع بازوپایان آن مشابه انواع موجود در زیر سازند شیشتو(2) کوه‎های شتری و یا در لایه‎های آغازین سازند سردر است.

عضو B، حدود 70 تا 90 دولومیت‎های خاکستری ضخیم لایة صخره ساز است. در این عضو سنگواره دیده نشده ولی به لحاظ قرارگیری در زیر سطح فرسایشی ویزئن میانی – سن تورنزین – ویزئن پذیرفته شده است.

عضو C، به عنوان یک لایة کلیدی راهنما، مرحلة پسروی دریای کربنیفر را مشخص می‎کند که گاهی با نهشت 120 تا 150 متر گچ و با کمی دولومیت همراه است. این عضو به طور جانبی نازک و گاه حذف می‎شود. جایگاه چینه‎شناسی و هم‎ارزی‎ منطقه‎ای نشان می‎دهد که این عضو نشانگر فاز پسروی دریای ویزئن بوده و به تقریب در همه جای ایران قابل شناسایی است (فاز البرزین).

عضو D، با 22 تا 98 متر ستبرا شامل سنگ‎آهک‎های خاکستری روشن رنگ است که حاوی کنودونت، مرجان‎های درشت و 0000 ویزئن تا نامورین است. این عضو با ردیف‎های پیشرونده ویزئن میانی – نامورین البرز (سازندهای دزدبند ، باقر‎آباد و قزل‎قلعه) و با وجود تفاوت‎های رخساره‎ای زیاد با بخش زیرین سازند سردر قابل قیاس است . لازم به ذکر است ردیف‎های کربنیفر بلوک کلمرد محدود به چهار عضو گفته شده نیست. یافته‎های فسیل‎شناسی نشان می‎دهد که ردیف‎های آواری و کربناتی روی عضو D، که در گذشته به سن پرمین دانسته شده بود، کماکان دارای سنگواره‎های کربنیفر است و بر این اساس سازند گچال دارای 5 عضو با تغییرات سنی ویزئین تا آغاز نامورین است (هفت‎لنگ، 1379، گرگیج، 1381).