کربنیفر در البرز

در کوه‎های البرز، سنگ‎های کربنیفر به طور عمده ردیف‎هایی کربناتی با تغییرات سنی از آشکوب تورنزین تا نامورین هستند. یک رویداد فرسایشی، به سن ویزئن میانی (فاز البرزین)، سبب شده است تا توالی‎های کربنیفر البرز ناپیوسته باشد. به ردیف‎های کربناتی زیر سطح ناپیوستگی ویزئن میانی « سازند مبارک » نام داده شده، و ردیف‎های ویزئن میانی – نامورین در درة چالوس به نام « سازنــد دزدبنــد » و در ناحیة گرگان « سازنـد باقرآبـاد » و «سازند قزل قلعه » نام دارند.

سازند آهکی مبارک : با 450 متر ستبرا، ایزوپیک (Isopique) عضوهای C, B و D سازند جیرود و معرف سنگ‎های کربنیفر پایین البرز است. اگرچه این واحد سنگی به طور عمده ردیف‎های کربنیفر البرز جنوبی را تداعی می‎کند ولی گسترش آن در البرز شمالی نیز درخور توجه است و حتی در مقایسه با البرز جنوبی ستبرای بیشتر دارد. به گزارش آسرتو (1963) در محل بُرش الگو، سازند مبارک بر روی سازند میلا و در زیر سازند نسن (پرمین بالایی) قرار دارد ولی در دیگر نواحی سازند مبارک بیشتر با سازند جیرود همبر است و ردیف‎های روی آن ممکن است به سن‎های گونا‎گون (پرمین، تریاس، ژوراسیک) باشد. در دو ناحیة گدوک و تاقدیس آینه‎ورزان کربنات‎های مبارک با ناپیوستگی هم‎شیب، روی سازند لالون و در شمال شاهرود بر روی سازند خوش ییلاق دیده می‎شود. با وجود همگنی نسبی، آسترتو سازند مبارک را به چهار زون سنگی زیر تقسیم کرده است.

* زون سنگی 1، 90 – 80 متر، مارن‎های آهکی تیره و مارن‎های سیاه رنگ،

* زون سنگی 2، 150 متر، سنگ‎آهک‎های نازک لایه به رنگ خاکستری تیره،

* زون سنگی 3، 80 متر، سنگ‎آهک‎های متراکم و سخت به رنگ سیاه،

* زون سنگی 4، 130 متر، سنگ ‎آهک‎های خاکستری تیره با رنگ هوازدة زرد،

هم در بُرش الگو و هم در دیگر بُرش‎ها زون‎های سنگی چهارگانه وضوح چندانی ندارند و در یک نگاه کلی، این سازند، ردیف همگنی از سنگ ‎آهک لایه‎ای است که میان‎لایه‎های شیلی – مارنی تیره رنگ دارد و به جز در بُرش دره‎ها، واریزه‎های سطحی تناوب‎های شیلی را پوشانده‎اند.

به دلیل فراوانی انواع سنگواره‎ها (روزنه‎داران، مرجان‎ها، بازوپایان)، مطالعات دیرینه‎شناسی انجام شده درخور توجه است. چهـــار زون زیستــــیEarlandia ، Septabrunsiina krainica، Paleaspiroplectammina diversa و Dainella chomatica از ویژگی‎های سازند مبارک است. زیست‎زون‎های مذکور، نشانگرآشکوب تورنزین پیشین تا ویزئن میانی هستند.

مقایسه‎های منطقه‎ای نشان می‎دهد که از نظر جایگاه چینه‎شناسی و سنی، سازند مبارک قابل قیاس با زیرسازند شیشتو (2) در ایران مرکزی است هرچند که سنگ رخسارة این دو تفاوت زیاد دارد.درویش‎زاده (1370)، محیط رسوبی سازند مبارک را آب‎های ساکن، فقیر از اکسیژن و غنی از گوگرد توصیف کرده که به نسبت عمیق بوده و از برجستگی‎ها فاصلة قابل توجه داشته است. مهاری (1370) و لاسمی و مهاری (1372)، با توجه به زیررخساره‎های گونا‎گون، سنگ‎آهک‎های سازند مبارک را نهشته‎های محیط‎های سد زیست‎آواری، تالاب، پهنة کشندی و همچنین دریای باز می‎دانند که بر روی یک سطح شیب‎دار ملایم (Ramp) کربناتی نهشته شده است. در ناحیة جاجرم (کوه اُزوم) سازند مبارک سرشت مشابهی دارد و بنا به گزارش زاده‎محمدی (1370)، 7 چرخة پسرونده، نشانگر یک توالی بزرگ پسرونده در سازند مبارک است. گفتنی است که سازند مبارک در نواحی الموت، سنگ‎رود، کوه خشاچال، فومن، ماسوله، کلور (خلخال)، البرز خاوری (خوش ییلاق، تیل‎آباد، شمال شاهرود، گنبد کاووس، نوده و ...) شمال شهمیرزاد و ... گسترش دارد.

در ناحیة آق‎دربند، سنگ‎آهک‎های معادل سازند مبارک، ضمن داشتن سنگواره‎های شاخص، مرمری شده‎اند. شبیه بودن ردیف‎های کربنیفرآق‎دربند با البرز، یکی از دلایلی است که افتخارنژاد کپه‎داغ را ادامة سکوی پالئوزوییک صفحة ایران می‎داند. گفتنی که سازند مبارک دارای پتانسیل هیدروکربنی است. بخش‎های زیرین این سازند دارای لایه‎های مارنی و آهک‎های میکریتی غنی از مواد آلی است و در بخش بالایی آن، لایه‎های ضخیم دولومیت و سنگ‎آهک می‎توانند سنگ مخزن‎ مناسبی باشند.

در دامنة جنوبی البرز سن سنگ‎های کربنیفر (سازند مبارک) محدود به تورنزین – ویزئن میانی است و به نظر می‎رسد که خروج ویزئن میانی دامنة جنوبی تا زمان پرمین به درازا کشیده است. بر خلاف دامنة جنوبی، در دامنة شمالی البرز پس از فاز فرسایشی ویزئن میانی (رخداد البرزین) دوباره دریا پیشروی داشته است. به نهشته‎هــای این دریای پیشرونده به طـــور غیررسمی سازندهای « باقــرآ‎باد »، « قزل‎قلعــه » و « دزدبند » نام داده شده است.

در درة رامیان « سازند باقرآباد »، با چهار عضو آهک ماسه‎ای (در زیر)، آهک زیرین، ماسه سنگ و آهک بالایی (در بالا) به آشکوب‎های ویزئن تا باشکرین نسبت داده شده است.در باختر آزادشهر « سازند قزل‎قلعه »، با 280 متر ضخامت شامل سه عضو آهک ماسه‎ای در زیر، ماسه سنگ و چند لایة زغالی در وسط و سیلت سنگ و شیل در بالا است.در آبریز شمالی درة چالوس (روستای دزدبند) « سازند دزدبند » سه سازند یاد شده که معرف پیشروی دوبارة دریای کربنیفر پایین بر روی سکوی البرز شمالی هستند می‎توانند با یکدیگر و هر یک آنها به تنهایی، قابل قیاس با ردیف‎های آواری سازند سردر در ایران مرکزی باشند.