دونین در البرز مرکزی

در البرز مرکزی، سنگ‎های دونین پایینی و میانی وجود ندارد و سنگ‎های کامبرین – اردویسین، پس از یک چرخة فرسایشی طولانی با ردیف‎های پیشروندة دونین بالایی به نام سازند جیرود پوشیده شده‎اند.

سازنـــد جیـــرود (Geirud (Jeirud) Fm) : در محل بُرش الگــو (روستای جیـــرود – شمال خاوری تهــــران) چهار عضـــو (D, C, B, A) و 760 متر ضخامت دارد. از عضوهای چهارگانة سازند جیرود فقط عضو A به سن دونین پسین است که با یک واحد آواری، به ضخامت 20 متر از دیگر عضوها (D, C, B) و به سن کربنیفر پیشین جدا می‎شود. مرز پایینی عضو A ، با واحد سنگ‎چینة پایینی (سازند میلا) از نوع دگرشیبی موازی و بسیار شاخص است ولی در مورد مرز بالایی آن اتفاق نظر وجود ندارد.

آسرتو و همکار (1964)، در مطالعات اولیه، عضو A، با 355 متر ضخامت، را به سن دونین پسین دانستند که شامل 140 متر ماسه‎سنگ و آهک ماسه‎ای در پایین، 140 متر بازالت پلاژیوکلاز‎دار در وسط و 55 متر ماسه‎سنگ، گنگلومرا و سنگ‎آهک فسیل‎دار در بالا بود. حضور حدود 2 متر شیل خاکستری حاوی اکریتارک، گرده و هاگ‎های متعلق به آخرین آشکوب دونین (استرونین) در مرز زیرین گدازه‎های بازالتی سبب شد تا در سال 1966، گدازه‎های بازالتی مرز دونین و کربنیفر دانسته شود و ستبرای ردیف‎های دونین بالایی از 335 متر به 140 متر کاهش یابد.

ولی، علوی نایینی (1372) و زمین‎شناسان B.R.G.M ، بر این باورند که پیشنهاد اولیة آسرتو پذیرفتنی‎تر است. داده‎های فسیلی و منطقه‎ای و حذف جانبی گدازه‎های بازالتی تأییدی بر این نظر است. چرا که در نواحی که سازند جیرود (عضوA ) وجود ندارد، کربنیفر با کوارتزیت‎های عضو B آغاز می‎شود.

گفتنی است که بنا به توصیة کمیتة ملی چینه‎شناسی ایران، در حال حاضر واژة « سازند جیرود » تنها هم‎ارز با عضو A بُرش الگو است که معرف سنگ‎های دونین بالایی البرز مرکزی و باختری است. عضوهای B ، C و D به سن کربنیفر، قابل قیاس با سازند مبارک ‎است و لذا کاربرد ندارند.لازم به ذکر است که یکی از ویژگی‎های سازند جیرود داشتن آپاتیت‎های کربناتی کلردار (فرانکولیت) است که به صورت دانه‎ای و یا سیمان به ویژه در لایه‎های آواری و شیل‎های تیره‎رنگ لایه‎های زیرین سازند دیده می‎شود. در درة شمشک عیار لایه‎های فسفات‎دار 8 تا 20 درصد P2O5 است. اگرچه ذخیرة لایه‎های فسفات‎دار اقتصادی است ولی فرآوری آنها دشوار است. جدا از درة شمشک، دیگر بُرش‎های سازند جیرود (فیروز‎کوه، دلیر، مبارک‎آباد) همچنان نشانه‎هایی از فسفات دارد که با لایه‎های فسفات‎دار ایران مرکزی، زاگرس و حتی پاره‎ای از کشورهای همسایه قابل قیاس است.