دونین در البرز – آذربایجان

در البرز- آذربایجان، سنگ‎های دونین چند رخسارة سنگی متفاوت دارند. گونا‎گونی رخساره‎ها به حدی است که تغییرات جانبی رخساره‎ها را منتفی می‎سازد و وجود حوضه‎های مستقل با شرایط رسوبی متفاوت، می‎تواند قابل قبول‎تر باشد. جدا از رخسارة سنگی، آغاز و پایان توالی‎ها و حتی پدیدة ماگمایی در این سنگ‎ها متفاوت است. در البرز خاوری سازندهای پادها و خوش ییلاق، در البرز مرکزی سازند جیرود و در البرز غربی (ماکو ) سازندهای مولی و ایلان قره معرف سنگ‎های دونین هستند.

دونین در البرز خاوری : در البرز خاوری دو سازند پادها و خوش‎ییلاق معرف سنگ‎های دونین‎اند. سازند ماسه‎سنگی پادها : ضمن داشتن ویژگی‎های سنگ‎چینه‎ای مشابه با ایران مرکزی بین بازالت‎های سلطان میدان (در زیر) و سازند خوش‎ییلاق (در بالا) قرار دارد.

سازند خوش‎ییلاق : به عنوان الگوی سنگ‎های دونین میانی – بالایی البرز خاوری، یکی از ستبرترین ردیف‎های دونین البرز است که میان سازند آواری پادها (در زیر) و سازند آهکی مبارک (در بالا) قرار دارد و بُرش الگوی آن توسط بزرگ‎نیا (1973) در گردنة خوش‎ییلاق مطالعه و معرفی شده است. جدا از توصیف لایه به لایة بُرش الگو، در یک نگاه کلی توالی‎های این سازند را می‎توان به چهار عضو زیر تقسیم کرد.

* واحد آواری پایینی، شامل تناوب کنگلومرا، ماسه‎سنگ، سیلت سنگ و شیل که درون لایه‎های تیره‎رنگی از سنگ‎آهک دارد ( این واحد به طور عموم با واریزه‎های سطحی پوشیده است و لذا برونزد محدود دارد).

* واحد کربنات‎های پایینی، شامل سنگ‎آهک‎‎های پرفسیل، آهک‎های ارژیلی – سیلتی، سنگ‎آهک‎های زیست‎آواری و آهک‎های دولومیتی.

* واحد آواری بالایی متشکل از ماسه‎سنگ سُرخ - قهوه‎ای که سیمای لایة کلیدی دارد.

* واحد کربنات‎های بالایی، شامل تناوبی از سنگ‎آهک‎های پرفسیل، سنگ‎‎آهک‎های زیست‎آواری، شیل آهکی و سنگ‎آهک رُسی.

فراوانی انواع گونا‎گونی از بازوپایان، کنودونت، تانتاکولیتس، تریلوبیت، مرجان، پالینومورف و مهره‎داران، تعیین سن دقیق سازند خوش ییلاق را ممکن ساخته است. ولی سن لایه‎های دریایی آغازین این سازند مورد بحث دیرینه شناسان بوده و هست. ودیگ (1984)، با تکیه بر کنودونت‎‎ها، سن ایفلین پسین – ژیوسین را برای بخش زیرین سازند خوش ییلاق معرفی کرده و به یک نبود چینه‎ای به سن ایفلین باور دارد. ( این هیــاتـوس در بسیاری نقاط ایـــران سراسری است). گـروهـــی از دیرینـه‎شناسان لایه‎های آغازین سازند خوش‎ییلاق را به سن دونین میانی (آشکوب ایفلین) می‎دانند. ولی، احمدزاده هروی، حمدی- ژانویه و گلشنی، دیرینه‎شناسانی هستند که آغاز سازند خوش ییلاق را آشکوب امزین (Emsian) از دونین پیشین می‎داند.دیدگاه قویدل سیوکی (1994)، با دیگر دیرینه‎شناسان تفاوت آشکار دارد. نامبرده با استناد به مطالعات پالینولوژی، در سازندهای پادها و خوش ییلاق سه زون زیستی شناسایی و معرفی کرده است . به باور قویدل:

* زون زیستی 1، به سن فرازنین پیشین است که بخش زیرین سازند پادها را شامل می‎شود.

* زون زیستی 2، به سن فرازنین میانی که در بخش بالای پادها و قسمت بیشتر سازند خوش ییلاق شناسایی شده است.

* زون زیستی3، به سن فرازنین پسین – فامنین پیشین که شامل بخش بالایی سازند خوش ییلاق است.

نتایج مطالعات پالینولوژی بُرش الگوی سازند خوش ییلاق مشابه نتایج حاصل از سازند جیرود در البرز مرکزی (حسنک در، امام‎زاده هاشم) با سن دونین پسین است. در حالی که، پاره‎ای از بازوپایان دونین میانی گزارش شده در سازند خوش ییلاق همان‎هایی است که در سازند جیرود هم وجود دارد.از نظر جغرافیایی، گسترش سازند خوش ییلاق محدود به محل بُرش الگو نیست. رسوب‎های دریایی دونین نواحی جاجرم، کوه کورخود، بجنورد، رباط قره‎بیل نیز با سازند خوش ییلاق مقایسه شده‎اند. اصیلیان مهابادی (1374) با بررسی سنگ‎شناسی و محیط رسوبی خوش ییلاق در کوه اُزوم و در رباط‎قره‎بیل، بر این باور است که سازند خوش ییلاق دو رخسارة کربناتی و تخریبی دارد که در برگیرندة محیط‎های فراکشندی و میان کشندی، تالاب، سد زیست‎آواری و بخش ژرف‎تر سکو است. در این مدل، در هنگام پایین بودن سطح آب دریا و یا هنگام پیشروی آن، رخساره‎های تخریبی جایگزین رخساره‎های کربناتی می‎شدند.