دونین در ایران مرکزی

به لحاظ نداشتن رسوبات دریایی فسیل‎دار و کمبود بیرون‎زدگی‎، چند و چون دیرینه جغرافیای دونین پایین ایران روشن نیست. با تکیــه بر داده‎های زمین‎شناسی موجود، چنین به نظــر می‎رسد که در دونین پایینــی، نواحی باختر ایران از آب بیرون بوده در حالی که در ایران مرکزی و البرز خاوری، نهشته‎های قاره‎ای دونین پایینی بیشتر به صورت ماسه‎سنگ‎‎های سُرخ‎رنگ کوارتزی و بین لایه‎های دولومیتی است که به طور محلی افق‎هایی از گچ دارد و یا به طور جانبی به نهشته‎های گچی تغییر رخساره می‎دهد. در همه جای ایران به آواری‎های سُرخ‎رنگ موردنظر سازند پادها (Padeha (t) Fm) نام داده شده است.

سازند ماسه‎سنگی پادها : به عنوان دومین سازند از گروه گوشکمر(Gushkamar Group) به داشتن رنگ مایل به سُرخ – صورتی شاخص است و جدا از تغییر رخساره‎های ناچیز محلی، بیشتر شامل ‎ ماسه‎سنگ‎‎های کوارتزی است که میان‎لایه‎هایی از ماسه‎سنگ سُرخ، شیل سُرخ و یا گچ دارد. ساخت‎های رسوبی ماسه‎سنگ‎ها بیشتر از نوع لایه‎بندی مورب جناغی و لایه‎بندی مسطح با سیمای ورقی هستند. مطالعات پالینولوژی نشان می‎دهد که گل سنگ‎های تخریبی که در تناوب با رخساره‎های ماسه‎سنگی هستند، در محیط‎های آرام کشندی و یا بخش‎های ژرف‎تر سکو نهشته شده‎اند، ولی رخساره‎های تخریبی هنگامی که سطح آب دریا پایین بوده است، در محیط‎های ساحلی نهشته شده‎اند. گفتنی است که اگرچه در بعضی نواحی، از جمله ناحیة شیرگشت، گذر سیلورین (سازند نیور) به دونین پایین (سازند پادها) بدون دگرشیبی و تدریجی دانسته شده ولی، تغییرات رخساره‎ ناگهانی از سیلورین به دونین نشان از یک ایست رسوبی احتمالی در مرز سیلورین به دونین دارد که می‎تواند در همه جای ایران سراسری باشد. نداشتن سنگوارة شاخص (به جز کوه سه گوش در ناحیة اسفوردی) سبب شده تا در همه جا، با تکیه بر جایگاه چینه‎شناسی، سازند پادها به سن دونین پیشین دانسته شود. ولی، بر اساس مطالعات پالینولوژی، قویدل و همکاران (1373)، بر این باورند که در سازند پادها، پالینومورف‎های دریایی تنوع و فراوانی بیشتری نسبت به انواع خشکی دارند و مهم‎تر آنکه ردیف‎های مقایسه شده با سازند پادها، به سن دونین پسین (فرازنین پیشین) ‎است . در صورت پذیرش سن دونین پسین، ضروری است برای سنگواره‎های دونین میانی (مرجان، بازوپایان، کنودونت ...) موجود در روی سازند پادها، پاسخ قانع‎کننده داشت.گفتنی است که سنگ رخسارة عمومی سازند پادها در نواحی اسفوردی، بینالود، دامغان، سمنان، شمال خاوری اصفهان (زفره – چاریسه)، انارک، کاشان، ترود، جام، گناباد، فردوس، تربت‎حیدریه، بهاباد، شمال طبس، ازبک‎کوه، رباط قره‎بیل، دره رامیان، خوش ییلاق، بجنورد، تغییر چندانی ندارد و می‎تواند معرف شرایط یکسان رسوبی در گستره‎های وسیعی از خاور ایران باشد. ولی، در نواحی جاجرم، بجنورد، رباط قره‎بیل و کوه کورخود همراهان گچی این سازند در خور توجه‎ است.در برخی نقاط ایران مرکزی، بر روی ماسه‎سنگ‎های سُرخ‎ سازند پادها، ردیف‎های بیشترکربناتی با فسیل‎های دونین میانی‎ و بالایی وجود دارد. به همین رو، پذیرفته شده که در دونین میانی، محیط رسوبی ژرف‎تر شده و تا دونین پسین ادامه داشته است. واحدهای سنگ‎‎چینه‎ای سیبزار، بهرام و شیشتو، معرف سازندهای زمان دونین میانی – بالایی ایران مرکزی هستند.

سازند دولومیتی سیبزار : که توسط روتنر و همکاران (a 1968 ) در ازبکوه مطالعه و معرفی شده، به عنوان نخستین واحد سنگی دونین میانی و پایین‎ترین سازند از گروه ازبکوه، شامل توالی همگنی از دولومیت‎های خاکستری تیره با رنگ فرسایش قهوه‎ای است که با ردیف‎های زیرین خود (سازند پادها) ارتباط ناپیوسته، ولی با ردیف‎های کربناتی آهکی روی خود (سازند بهرام) گذر تدریجی دارد. در این دولومیت‎ها، به جز مرجان و بازوپایان نامشخص، سنگوارة بارزی وجود ندارد و لذا سن دونین میانی بیشتر بر مبنای جایگاه چینه‎شناسی است.سازند دولومیتی سیبزار یکی از واحدهای سنگی کلیدی ایران مرکزی است که تاکنون در نواحی ازبکوه، شیرگشت، فردوس، خواف، بشرویه، تایباد، کاشمر، کوه‎های بینالود، انارک، خور، کاشان، جام، ترود گزارش شده است، ولی گزارشی مبنی بر وجود این سازند در البرز و زاگرس وجود ندارد.

سازند آهکی بهرام : نام خود را از سرتخت بهرام، در جنوب ازبکوه گرفته است. بنا به گزارش روتنر و همکاران (a 1968 ) سنگ‌‎آهک‎های بهرام شامل 300 متر سنگ‎آهک‎های آبی – خاکستری و سیاه است که به طور محلی گرهک‎ها و میان‎لایه‎هایی از شیل‎های مارنی تیره رنگ دارد. مرز زیرین سازند بهرام، با دولومیت‎های سیبزار، تدریجی است. به جز جاهایی که سازند بهرام در توالی چینه‎شناسی عادی و در زیر سازند شیشتو قرار دارد، در دیگر نواحی مرز بالایی این سازند ناپیوسته و فرسایشی است.

در محل بُرش الگو، سازند بهرام به دو بخش بهرام (1) با سن ژیوسین و بهرام (2) با سن فرازنین تقسیم شده، ولی در دیگر رخنمون‎ها، بخش‎های دوگانة مذکور چندان آشکار نیست و به مجموعة آنها، سازند بهرام گفته می‎شود. بازوپایان، مرجان‎ها، کنودونت‎ها و اندکی خرده‎های تریلوبیت، سنگواره‎هایی هستند که تعلق سازند آهکی بهرام را به آشکوب‎های ژیوسین (دونین میانی) – فرازنین (‌دونین پسین) مسجل می‎سازند.

جدا از بُرش الگو (ازبکوه) سنگ‎‎آهک‎های بهرام، با رخسارة سنگی کم و بیش مشابه با بُرش الگو، همچنان در نواحی خور، انارک، ترود، جام، سمنان، دامغان، بینالود، گناباد – تایباد – کهریزنو – خواف، فردوس، اقلید گزارش شده است. گفتنی است که در کوه‎های چاه‎شیرین ترود و در نواحی اقلید و نیریز، ردیف‎های کربناتی سازند بهرام به لحاظ عملکرد رخداد سیمرین پیشین، دگرگون هستند (هوشمند‎زاده و همکاران،1357). در بینالود، در سنگ‎آهک‎های منسوب به سازند بهرام، چهار افق اکسیدآهن وجود دارد در ضمن، در قسمت بالایی سازند بهرام، کانسارهای چینه‎کران سرب، روی و باریم گزارش شده است (واشکون و همکاران، 1983).

سازند شیشتو : یک واحد سنگ‎چینه‎ای دو زمانه است. به همین رو، به دو زیر سازند به نام‎های شیشتو (1) در زیر و شیشتو (2) در بالا تقسیم شده است که مرز بین این دو با افقی از شیل‎های زغالی سیاه‎رنگ به نـام افق موش (Mush Horizone) مشخص می‎شود (روتنـر و همکاران، a 1968). شیشتو (1) سن دونین پسین (فرازنین – فامنین)، و شیشتو (2) سن کربنیفر پیشین (تورنزئن – ویزئن) دارد. در محل بُرش الگو (ازبکوه)، شیشتو (1) تناوبی از شیل، مارن و آهک است ولی، در بُرش مرجع (حوض دوراه)، این زیر سازند با 326 متر ضخامت، تناوبی از شیل سبز تیره، ماسه‎سنگ کوارتزی و سنگ‎‎آهک‎های فسیل‎دار است که در نزدیک به رأس آن، لایه‎‎ای راهنما به ضخامت 28 متر از سنگ‎آهک سُرخ و شیل، حاوی سرپایان خوب حفظ شده (لایة گونیاتیت‎دار)، وجود دارد.

رنگ سُرخ این لایه کلیدی سبب می‎شود تا لایة مذکور در زمینه‎ای از ردیف‎های خاکستری رنگ، سیمای شاخص داشته باشد. شیشتو(1) در همه جا مجموعه‎ای غنی از بازوپایان، مرجان، بریوزوآ، سرپایان و کنودونت دارد که همگی به زمان فرازنین – فامنین اشاره دارند.گسترش جغرافیایی شیشتو (1) به طور عمده در نواحی طبس – ازبکوه است. در خاور ده‎بید فارس ردیف‎هایی یادآ‎ور سازند شیشتو هستند ولی در دیگر نقاط ایران مرکزی، این سازند گزارش نشده و به نظر می‎رسد که رخسارة شیلی، ماسه‎سنگ،آهکی سازند شیشتو در نواحی بیرون از محدودة طبس – شیرگشت، به ردیف‎های کربناتی شیمیایی تغییر رخساره می‎دهد.گفتنی است که در شمال کرمان ردیف‎های آواری قابل قیاس با سازند پادها وجود دارد که در پاره‎ای از گزارش‎های زمین‎شناسی به سن آشکوب ایفلین – ژیوسین، دانسته شده‎اند، ولی داستان‎پور (1996) با تکیه بر استدلال‎های دیرینه‎شناسی بر این باور است که ماسه‎سنگ‎‎های سُرخ‎رنگ و واحد کنگلومرایی قیاس شده با سازند پادها، متعلق به دونین پسین است که در نواحی هوتک، گریک و شمس‎‎آباد با سنگ‎های کربناتی با همین سن (دونین پسین) پوشیده شده‎اند.

گونا‎گونی رخساره‎های سنگی و زیستی دونین در ایران مرکزی می‎تواند نشانگر استقلال و جدا بودن حوضه‎های رسوبی باشد.