اردویسین در ایران

عنوان: مقدمه

در ایران سنگ‎های اردویسین گسترش محدود دارند و به استثنای ناحیة شیرگشت، در دیگر سایر، سنگ‎های اردویسین با یک واحد آواری از ماسه‎سنگ‎های کوارتزی سفیدرنگ آغاز می‎شود که با سنگ‎های کهن‎تر ارتباط ناپیوستـــه از نوع دگرشیبی فرسایشی دارد. با این حال، در ناحیة کلمرد (باختر طبس) همبری انباشته‎های اردویسین با سنگ‎های پرکامبرین (سازند کلمرد) از نوع دگرشیبی زاویه‎ای و با گرانودیوریت‎های این زمان (پرکامبرین) از نوع دگرشیبی آذرین‎پی است. وجود برونزدهای مشترک سنگ‎های کامبرین و اردویسین سبب شده تا همبری سنگ‎های یاد شده پیوسته دانسته شود، در حالی که ناپیوستگی‎های یاد شده شواهدی از یک ایست رسوبی پیش از اردویسین است که به جز فرونشست شیرگشت در دیگر نقاط ایران اثرگذار بوده است.

به جز ناحیة تالش و لرستان که سنگ‎های اردویسین کربناتی است، در دیگر نقاط ایران، ردیف‎های اردویسین بیشتر از نوع شیل، سیلت سنگ و ماسه‎سنگ است که به داشتن رنگ متمایل به سبز و سنگـواره‎هایـی از نوع تریلوبیت، بازوپـا و سیستوییدها شاخص هستند. ثابت بودن نسبــی رخسارة سنگ‎های اردویسین می‎تواند حاکی از محیط‎های دریایی کم ژرفای کنار قاره در سراسر ایران باشد. اشتامفلی (1978) محیط ته‎نشینی این رسوبات را به یکی از مسیرهای عبور دریای برقاره‎ای ایران مرکزی با ‎تتیس کهن دانسته است، ولی لاسمی (1379) به محیط‎های رسوبی ژرف باور دارد که به تدریج به نهشته‎های فلات قاره و سپس نهشته‎های ساحلی تبدیل می‎شده است.

 جدا از سنگ‎های رسوبی، در نواحی ماکو، اسفراین، جنوب خاوری زون سنندج – سیرجان و کوه‎های تالش، سنگ‎های اردویسین ایران دارای انواعی از سنگ‎های آذرین بیرونی هستند که بیشتر از نوع گدازه‎های بازیک زیردریایی است. اشتامفلی (1978)، بربریان (1981)، علوی (1991)، روانه‎های بازالتی یاد شده را بخشی از مجموعة ماگمایی اردویسین – سیلورین می‎دانند که در اثر نخستین شکستگی سکوی پالئوزوییک ایران شکل گرفته‎اند.توزیع جغرافیایی سنگ‎های اردویسین در نقاط مختلف کوه‎های البرز – آذربایجان (اسفراین، شمال شاهرود، عَلَم‎کوه، میلا کوه، طالقان، آبیک، خلخال، ماکو، تالش، ارومیه، مهاباد، شمال باختری تبریز)، ایران مرکزی (شیرگشت، کلمرد، کرمان، ...) و زاگرس (زردکوه، گهکم، فراقان) نشان می‎دهد که با وجود رخنمون‎های محدود و پراکنده، پیشروی دریای اردویسین بسیار گسترده بوده است، به طوری که حتی پاره‎ای از فرازمین‎های کهن پرکامبرین مانندکلمرد (باختر طبس) و عَلَم‎کوه (باختر کلاردشت) با دریای پیشروندة اردویسین پوشیده شده‎اند. و لذا، نبود و کمبود رخنمون‎های اردویسین را می‎توان حاصل چرخه‎های فرسایشی پس از اردویسین دانست.از نظر سن، سنگ‎های اردویسین ایران به طور کلی به اردویسین پیشین تا میانی تعلق دارند. اما، در شمال باختری کرمان و در زاگرس، تغییرات سنی ردیف‎های مورد سخن تا اردویسین پسین است. نبود سنگ‎های اردویسین پایانی می‎تواند نتیجة پسروی دریا و آغاز جنبش‎های معادل کالدونین باشد هر چند که چرخه‎های فرسایشی بعدی نیز در فرسایش و حذف مؤثر بوده‎اند. افت سطح دریا در نتیجة یخبندان اردویسین پسین که به ظاهر عربستان را تحت تأثیر قرار داده می‎تواند در پسروی دریای اردویسین پایانی نقش داشته باشد. گفتنی است که از شواهد یخبندان اواخر اردویسین عربستان، در ایران اثری دیده نشده که شاید نشانگر این نکته باشد که ایران در عرض‎های شمالی‎تر قرار داشته است. با وجود یکی بودن رخساره‎های سنگی، بررسی سنگ‎های اردویسین در سه پهنة البرز – آذربایجان، ایران مرکزی و زاگرس می‎تواند بیانگر نام و ویژگی‎های چینه‎شناختی این انباشته‎ها باشد.