مقدمه
در دو ناحیة آقدربند (کپهداغ) و نخلک (ایران مرکزی)، سنگهای تریاس پایینی و میانی رخسارههای سنگی و زیستی ویژه دارند که با سایر نقاط ایران شباهت چندان ندارند. استثنایی بودن رخسارة تریاس آقدربند با نگرش به انباشت در حوضة شمال خاوری ایران (به احتمال حاشیة جنوبی صفحة توران) دور از انتظار نیست. ولی در ناحیة نخلک این باور وجود دارد که سنگهای تریاس فلسهای نابرجا هستند که از صفحة توران به روی لبة خرد قارة ایران مرکزی منتقل و سپس در اثر چرخش خردقاره، در خلاف جهت عقربههای ساعت، به محل امروزی نقل مکان پیدا کردهاند.
مقدمه
در ایران، رژیم آرام رسوبی – زمینساختی پرکامبرین پسین – پالئوزوییک تا تریاس پسین ادامه داشته است. ولی، در زمان پیش از آشکوب نورین، جنبشهای آلپ آغازی (سیمرین پیشین) با چینخوردگی، گسلش، دگرگونی و ماگماتیسم همراه بوده است. سنگهای چینخورده و دگرگونی و همچنین سنگهای آذرین مربوط به حرکات زمینساختی موردنظر به طور دگرشیب با رسوبهای تریاس پسین – لیاس پوشیده شدهاند که نشانگر سرانجام گرفتن حرکات سیمرین پیشین در زمان پیش از آشکوب نورین است.
مقدمه
سیستم ژوراسیک، به طول حدود 60 میلیون سال، نام خود را از کوههای ژورا در مرز فرانسه و سویس گرفته و شامل سه زیر سیستم ژوراسیک پایینی (لیاس)، ژوراسیک میانی (دوگر) و ژوراسیک بالایی (مالم) است. سنگهای لیاس و اوایل دوگر ایران، پیوند نزدیکی با نهشتههای تریاس بالا دارند. از سوی دیگر، سنگهای ژوراسیک بالای ایران نیز به نوعی با نهشتههای کرتاسة آغازی در ارتباط است.بررسیهای دیرینه جغرافیای ژوراسیک ایران، گویای این است که در این زمان، سرزمین ایران شامل دو گسترة مستقل بوده که در امتداد محل تقریبی راندگی اصلی زاگرس از یکدیگر جدا بودهاند.
نوع سنگها و زیستواران این دو گستره تفاوت آشکار دارد و لذا بررسی ژوراسیک ایران در دو صفحة ایران (البرز، ایران مرکزی، کپهداغ) و صفحة زاگرس، میتواند بیانگر ویژگیهای چینهشناسی این سیستم باشد. بخشی از سنگهای ژوراسیک ایران خاستگاه ماگمایی دارد. سنگهای آتشفشانی ژوراسیک جایگاه چینهشناسی ثابتی ندارد و به نظر میرسد که بسیاری از گدازههای آتشفشانی منسوب به ژوراسیک، در واقع سن تریاس پسین دارند. برخی از تودههای نفوذی ایران مانند گرانیتهای شیرکوه یزد، آیرکان انارک، کلاه قاضی اصفهان، شاهکوه لوت و ... به سن ژوراسیک بالا دانسته شدهاند ولی به تقریب در همه جا، این نفوذیها تنها در سنگهای ژوراسیک پایینی – میانی تزریق شدهاند و تاکنون نفوذ آنها در سنگهای ژوراسیک بالا گزارش نشده است.
در صفحة ایران، (سنندج – سیرجان، ایران مرکزی، البرز، آذربایجان)، سنگهای ژوراسیک نشانگر دو چرخة رسوبی بزرگ و جداگانه هستند که مرز آنها به رویدادهای زمینساختی است. نخستین سیکل رسوبی ژوراسیک به سن ژوراسیک پایینی / میانی و شامل شیل و ماسهسنگهای زغالدار است که در محیط کولابی و مردابی نزدیک به ساحل نهشته شدهاند و ستبرای آن از چندین متر تا بیش از سه هزار متر متغیر است. رسوبهای زغالدار یاد شده، به همراه ردیفهای مشابه ولی به سن تریاس پسین، چرخة رسوبی واحدی درمرتبة گروه هستند که برای آنها نام « گروه شمشک» انتخاب شده است. مرز زیرین این گروه با ناپیوستگی سیمرین پیشین و مرز بالایی آن با رویداد سیمرین میانی مشخص میشود.
دومین چرخة رسوبی ژوراسیک صفحة ایران، از نوع مارن و سنگآهکهای آمونیتدار است که با ردیفهای آواری سُرخرنگ و یا نهشتههای تبخیری به پایان میرسد. سنگهای این چرخة رسوبی نیز در فاصلة دو رخداد زمینساختی سیمرین میانی (ژوراسیک میانی) و سیمرین پسین (کرتاسة آغازی) نهشته شدهاند، لذا یک چرخة رسوبی در مرتبة گروه با نام غیررسمی « گروه مَگو » است.
با وجود چیرگی شرایط یکسان رسوبی بر حوضههای ژوراسیک صفحة ایران، واحدهای سنگچینهای این زمان در نواحی البرز، ایران مرکزی، کپهداغ و زون سنندج – سیرجان هم نام نیستند.
با نظری بر روابط زمینساختی، چینهشناسی، نوع رخسارهها و نیز شرایط محیطی، سنگهای ژوراسیک ایران مرکزی تاریخچة سنگی و زیستی مشابه با کوههای البرز دارد، به گونهای که به جز موارد استثنایی، تفکیک واحدهای سنگچینهای ژوراسیک در این دو پهنه (البرز و ایران مرکزی) چندان ضروری نبوده است. به سخن دیگر، همانند البرز، در ایران مرکزی هم میتوان سنگهای زمان ژوراسیک را در دو چرخة رسوبی زغالدار (گروه شمشک) و چرخة رسوبهای دریایی (گروه مگو) جای داد که مرزهای زیرین و بالایی آن منطبق بر رویدادهای زمینساختی است.
سنگهای ژوراسیک صفحة زاگرس، به عنوان بخشی از نهشتههای دریای تتیس جوان، در مقایسه با دیگر نواحی ایران، در شرایط رسوبی به طورکامل متفاوت بر جای گذاشته شدهاند. به همین رو، رخسارة سنگی – زیستی آنها متفاوت از سایر نواحی ایران است. با وجود این، در گسترة وسیع زاگرس، سنگهای ژوراسیک در همه جا هم رخساره نیستند، به سانی که میتوان این سنگها را به سه گروه مجزا با سه رخسارة متفاوت زیر تقسیم کرد (مطیعی، 1372) :
سنگهای ژوراسیک کپهداغ، به جز حالتهای استثنایی، رخسارة یکسان با سنگهای همزمان در البرز دارند. این شباهت به اندازهای است که تعیین و حتی برآورد مرز میان کپهداغ و البرز خاوری را دشوار میسازد.
در این ناحیـــه، توالی به نسبت ستبــری (گاهــی بیش از 1800 متر) از شیل و ماسهسنگ تیرهرنگ به نــام « سازند کَشَفرود » وجود دارد. سنگشناسی و سیمای عمومی برونزدهای سازند کَشَفرود یادآور نهشتههای زغالدار ژوراسیک دیگر نواحی ایران است، ولی بر خلاف نهشتههای رودخانهای، کولابی، دریاچهای دیگر نواحی ایران، سازند کَشَفرود از نوع فلیش توربیدایت است که بخشی از آن در حوضههای رسوبی ژرف (گاهی بیش از 1000 متر) نهشته شدهاند. با وجود تفاوتهای آشکار، سازند کَشَفرود را میتوان نخستین چرخة رسوبی ژوراسیک کپهداغ دانست.
اگرچه در حال حاضر در مورد مرز ژوراسیک و کرتاسه اتفاق نظر جهانی وجود ندارد، ولی با استناد به جدول زمانی تهیه شده توسط اتحادیة بینالمللی علوم زمین IUGS ، حد ژوراسیک – کرتاسه در مرز دو آشکوب تیتونین (در زیر) و آشکوب بریازین (در بالا) است.
به باور عموم، در ایران، مرز ژوراسیک و کرتاسه با رویداد کوهزایی سیمرین پسین مشخص میشود. ولی یافتههای زمینشناسی جدید بیانگر آن است که در بیشتر نواحی ایران، گذر از آشکوب تیتونین (ژوراسیک) به آشکوب بریازین (کرتاسه) با آرامش نسبی زمینساختی و پیوستگی رسوبگذاری بوده است و حتی در پارهای نقاط، سنگهای رسوبی پلاژیک در این مرز نشانگر بیشینة ژرفای حوضه در مرز ژوراسیک به کرتاسه است.
مقدمه
ویژگیهای سنگی و زیستی ژوراسیک ایران نشانگر چند ناآرامی زمینساختی است که در بین آنها سه رویداد سیمرین میانی، به سن باژوسین – باتونین، طبسین به سن ژوراسیک پسین و سیمرین پسین به سن ژوراسیک پسین – کرتاسة پیشین از همه مهمتر است. در بین رویدادهای زمینساختی یاد شده، فاز سیمرین میانی نشانههایی از چینخوردگی، ماگماتیسم و دگرگونی دارد. شواهد رویداد طبسین بیشتر به صورت ناپیوستگی در رسوبگذاری است که گاه به ویژه در زون سنندج – سیرجان، با ماگمازایی همراه است. ولی رویداد سیمرین پسین، تنها با پسروی دریا و برقراری حوضههای رسوبی قارهای همراه بوده است. به همینرو، بخش درخور توجهی از تکاپوی ماگمایی و دگرگونی ژوراسیک ایران، در ارتباط با رویداد سیمرین میانی است و بر خلاف باور موجود، فاز سیمرین پسین در این مهم بی نقش بوده و یا در آتشفشانزایی اثر ناچیزی داشته است.پراکندگی جغرافیایی سنگهای آتشفشانی، تودههای نفوذی و توالی دگرگونی ژوراسیک ایران، نشانگر آن است که این پدیدهها، به ویژه در زون سنندج – سیرجان و بلوک لوت در بیشترین مقدار است.