در البرز – آذربایجان برونزدهای گستردهای از سنگهای پرمین وجود دارد. در این مناطق، سه واحد سنگچینهای به نامهای سازند دورود (در زیر)، روته (در وسط) و نسن (در بالا) معرف توالیهای پرمین است. این سازندها هر یک به تنهایی یک چرخة رسوبی کامل است که میان دو سطح فرسایشی جای دارند. به جز حالتهای استثنایی، چرخههای رسوبی سه گانة پرمین البرز – آذربایجان،کامل نیست و شواهد زمینشناسی موجود نشان میدهد که پارهای نواحی البرز – آذربایجان با پیشرویهای بعدی و جوانتر دریای پرمین پوشیده شدهاند. به همین دلیل، قرارگیری سنگهای چرخة سوم (سازند نسن) در روی ردیفهای کهنتر از پرمین دور از انتظار نیست (در مبارکآباد، سازند نسن، روی سازند آهکی مبارک است). در بین سه سازند یاد شده، به ویژه در البرز باختری و آذربایجان، چرخة دوم پرمین (سازند روته) بیشترین رخنمون را دارد و چنین استنباط میشود که در زمان رسوبگذاری سازند روته، دریای پرمین بیشترین گسترش را داشته است. گفتنی است که در البرز – آذربایجان:
وجود برونزدهای به نسبت گسترده سنگهای پرمین در نواحی طبس، شیرگشت، کلمرد، کرمان، بهاباد، بیابانک، انارک، بافق، تربتجام، ازبکوه، تربتحیدریه، کاشمر، نایبند، بیرجند، بزمان و ... گویای پیشروی گستــردة دریای پرمین در ایران مرکزی است که در همه جا به ردیفهای رسوبی این دریای پیشرونــدة « سازند جمال» نام داده شده است. اگرچه سازند جمال یادآور ردیفهای « کربناتی» زمان پرمین است، ولی در همه جای ایران مرکزی، لایههای آغازین این سازند با ردیفهای آواری آغاز میشود. شباهت رخسارة این آواریها با نهشتههای آواری کربنیفر (سازند سردر) سبب شده تا آواریهای موردنظر بخش انتهایی سازند سردر دانسته شوند. در حالی که وجود یک ناپیوستگی رسوبی در پایة این آواریها و به ویژه گذر تدریجی آنها به سنگآهکهای پرمین حتمی و نشانگر پیوند آنها با سازند جمال است.
در بلوک کلمرد، واقع در باختر طبس، سنگهای پرمین تفاوت رخسارهای محسوسی با بُرش الگوی این سنگها در کوه جمال دارند. در این ناحیه (کلمرد)، سنگهای پرمین متشکل از سه چرخة رسوبی دانسته شده است. به همین لحاظ سنگهای یاد شده (پرمین) به سه عضو B, A و C تقسیم و به مجموعة آنها، با اقتباس از نام روستای رباطخان (90 کیلومتری باختر طبس) « سازند خان » نام داده شده است (آقانباتی، 1975).
یافتههای دیرینهشناسی جدید (آقانباتی و هفتلنگ، 1379) نشان داده است که عضو A سازند خان حاوی Pseudoepimastopora sp. Globivalvulina cf. sphaerica (Abich), Pseudostaffella sp. به سن مسکووین است. به همین دلیل، با توجه به بازنگری انجام شده، سازند غیررسمی خان متشکل از دو عضو، با تغییرات سنی مرغابین – جُلفین، میباشد.
پرمین در شهرضا
در شمال خاوری شهرستان شهرضا، ردیف رسوبی کاملی از سنگهای پرمین برونزد دارد. باغبانی (1375)، رسوبات پرمین ناحیة شهرضا را با عنوان « گروه شورجستان » نامگذاری کرده که با ناپیوستگی فرسایشی بر روی رسوبات کربنیفر و به طور همشیب و بدون نبود چینهای در زیر رسوبات تریاس زیرین قرار میگیرد و از نظر تداوم رسوبگذاری از پرمین به تریاس مشابه نواحی جلفا و آباده است.
بر خلاف تمام گسترة ایران زمین که سنگهای پرمین خاستگاه قارهای – سکویی دارد، در جنوب باختری مشهد تا شمال خاوری فریمان مجموعهای از سنگهای مافیک و اولترامافیک وجود دارد که همراهانی از سنگهای رسوبی پلاژیک، به سن پرمین دارند. مجموعة سنگهای مافیک، اولترامافیک و همراهان رسوبی آنها، سیمای منشورهای برافزاینده دارند و بیشتر زمینشناسان بر این باورند که مجموعة یاد شده، ضمن داشتن خاستگاه اقیانوسی، نشانگر زمیندرز تتیس کهن است که دو صفحة توران و ایران را از یکدیگر جدا میسازد.
در ناحیة مشهد، این مجموعه، دگرگونی و بدون سنگواره شاخص است که گاهی به سن پرکامبرین و زمانی به سن دونین – کربنیفر دانسته شده است. در ناحیة سفید سنگ از درجة دگرگونی سنگها کاسته شده و میتوان نشانههایی از سنگوارههای پرمین را به ویژه در سنگهای آهکی دید. بهترین رخنمون این مجموعه را افتخارنژاد (1370) در دره انجیر، واقع در 20 کیلومتری جنوب باختری آقدربند گزارش کرده است. در دره انجیر، مجموعهای از سنگهای دیابازی، توف، رادیولاریت، چرت و سنگآهک وجود دارد که با سنگهای مافیک و اولترامافیک پیوند گسلی دارند. سنگوارههای موجود در افقهای آهکی این مجموعه حاوی انواع گوناگونی از سنگوارههای جلفین پیشین است. جدا از بخشهای کربناتی، چرتهای پلاژیک این مجموعه، به ویژه در ناحیة فریمان، دارای کنودونتهای اواخر پرمین زیرین هستند.
پیچیدگیهایی که در تعیین مرز سنندج – سیرجان و ایران مرکزی وجود دارد، سبب شده تا دیدگاههای موجود در مورد سنگهای پرمین این پهنه، متفاوت باشد. باغبانی (1370)، سنگهای پرمین نواحی سورمق، آباده، شهرضا را متعلق به زون سنندج – سیرجان میداند. لاسمی (1371) بر این باور است که توالیهای پرمین نواحی آباده – شهرضا رخسارة تتیس جوان دارد. تفاوت دیدگاهها، ارایة شرحی بر سنگهای پرمین سنندج – سیرجان را دشوار میسازد. ولی، در یک نگاه کلی به نظر میرسد که بیشتر سنگهای پرمین این ناحیه سنگهای کربناتی آهکی- دولومیتی هستند که همراهانی از شیل و سنگهای آتشفشانی آلکالن دارند. در ناحیة مریوان، سنگهای آتشفشانی بازی تا متوسط، حجم اصلی سنگهای پرمین ناحیه را تشکیل میدهند. دگرگونی و دگرشکلی، یکی از ویژگیهای سنگهای پرمین سنندج – سیرجان است که در ایجاد آن رویداد زمینساختی سیمرین پیشین نقش داشته است
یافتههای جدید دیرینهشناسی زاگرس گویای آن است که ایست رسوبی و چرخههای فرسایشی پیش از پرمین این پهنه دست کم به بزرگی 70 میلیون است، به گونهای که لایههای آغازین سیستم پرمین (آشکوب ساکمارین) با دگرشیبی موازی سطوح فرسایشی دونین پسین (فامنین پیشین) و گاهی سنگهای کامبرین را میپوشانند.
جدا از ردیفهای آواری دریای پیشروندة پرمین، سهم بیشتر سنگهای پرمین زاگرس از نوع نهشتههای کربناتی آهکی است که شباهت کافی به ردیفهای همزمان در عربستان دارد. به همینرو تا پیش از سال 1977، برای سنگهای پرمین زاگرس از نام « سازند خوف (Khuff Fm.) » استفاده میشد که از واحد سنگی پرمین عربستان اقتباس شده بود.
بر پایة مطالعات زابو و خرد پیر (1978) و قویدل (1988)، در حال حاضر دو واحد سنگچینهای فراقون (درزیر) و دالان (دربالا)، معرف سنگهای پرمین زاگرس است. گفتنی است که مجموعة دو سازند فراقون و دالان، همراه با سازند کنگان (تریاس پایینی)، یک واحد سنگچینهای در مرتبة گروه است که «گروه دهرَم (Deheram Group) » نام دارد.
در بیشتر نواحی ایران، سنگهای حاوی سنگوارههای آشکوب دورآشامین و بخش بالایی آشکوب جلفین وجود ندارد و مرز پرمین و تریاس ناپیوسته و از نوع دگرشیبی موازی است که این دیدگاه با افقهای هوازده، ماسهسنگهای آهنی تیره رنگ و یا عدسیهایی از بوکسیت و لاتریت مسجل میشود. با وجود این، در چند ناحیة ایران مانند جلفا، شهرضا، آباده، کندوان، آمل، مرز پرمین به تریاس تدریجی دانسته شده، ولی یافتههای فسیلشناسی جدید نشان میدهد که حتی در نواحی یاد شده، بعضی از زونهای زیستی پرمین – تریاس وجود ندارد. برای مثال در برش پرمین – تریاس ناحیة جلفا که به عنوان کاملترین بُرشهای مرز پرمین – تریاس ایران معرفی شده نبود زون زیستی Otoceras wood wardi سبب شده تا گروه دیرینهشناسی مشترک ایران و ژاپن، بر این اعتقاد باشند که به احتمال یک ناپیوستگی رسوبی در گذر پرمین به تریاس ناحیة جلفا وجود دارد.
عنوان: مقدمه
بررسیهای دیرینه جغرافیایی نشان میدهد که پس از کوهزایی پرکامبرین پسین (کاتانگایی) و سخت شدن پوستة قارهای، از زمان پرکامبرین پسین تا تریاس میانی، پوستة ایران به عنوان سکویی با ثبات، با دریایی کم ژرفا پوشیده میشد که گاه در اثر حرکت رو به بالای زمین و یا دورههای یخبندان، دریا وسعت کمتری داشته و یا به طور کامل پس نشسته. به همین دلیل، توالی پالئوزوییک ایران کامل نیست ولی با وجود ایستهای رسوبی مکرر و گاه بسیار طولانی، ردیفهای پالئوزوییک به طور قابل ملاحظهای همشیب هستند. این همشیبی نسبی میتواند گویای شرایط رسوبی به نسبت آرام و ضعف فرآیندهای وابسته به رخدادهای زمینساختی کالدونین و هرسینین باشد. به همین دلیل، در مقایسه با زمان پرکامبرین و زمانهای بعد (مزوزوییک و سنوزوییک)، سنگهای آتشفشانی به ویژه تودههای نفوذی و پدیدة دگرگونی در پالئوزوییک ایران در کمترین مقدار است و این باور وجود دارد که در زمان پالئوزوییک، آرامشی نسبی بر سرزمین ایران حاکم بوده است. در هر حال، انواع سنگهای ماگمایی با ترکیب سنگشناسی اسیدی (گرانیتی – ریولیتی)، میانه (تراکی آندزیت – آندزیت) و بازی (بازالت، گابرو، دیاباز) و حتی اولترامافیک از مناطق ضعیف پوسته و شکستگیهای ژرف به سطح زمین راه یافته و یا درون پوسته جایگیر شدهاند که در میان آنها، تکاپوهای آتشفشانی بازالتی ناشی از ذوب بخشی گوشتة بالایی، سهم بیشتری دارند. با توجه به شواهد موجود، از نظر محیط تشکیل و شرایط ترمودینامیک، سنگهای ماگمایی پالئوزوییک ایران را میتوان به دو گروه تقسیم کرد.
گروه نخست سنگهای ماگمایی آلکالن هستند که در محیطهای نیمه قارهای – دریایی (سکو) شکل گرفتهاند. گروه دوم نشانگر ماگمازایی محیطهای رسوبی ژرف تا نیمه ژرف است که از آن جمله میتوان به سنگهای ماگمایی پالئوزوییک در زون سنندج – سیرجان و مناطق شمال خاوری ایران (مشهد – فریمان) اشاره کرد که جریانهای گرمایی و تکاپوهای دینامیکی، موجب دگرگونی ناحیهای دیناموترمال در سنگهای ماگمایی شده است (امامی، 1379).
فسفات: فسفاتهای پالئوزوییک ایران بخشی از یک رویداد فسفاتزایی جهانی و به سه سن متفاوت است (هلالات و بلورچی، 1373).
« فسفاتهای کامبرین پیشین » : به صورت پلتهای فسفاتی در بخشهای شیلی سازند سلطانیه، در حد فاصل عضو دولومیت میانی و عضو شیل بالایی به ویژه در البرز مرکزی (دلیر، ولیآباد، فیروزکوه و ...)، طالقان، کوههای سلطانیه، تکاب و شاهیندژ (زمان کندی، حاجی کندی) شناخته شدهاند. ذخایر شناخته شده، به طور کلی از نوع فسفات کم عیار با ناخالصی فراوان است که بهرهبرداری آنها، هم اکنون مقرون به صرفه نیست.
« فسفاتهای اردویسین » : به ویژه در نهشتههای شیلی –ماسه سنگی سازند شیرگشت در ایران مرکزی (کلمرد، زرند و ...) و یا رسوبهای اردویسین زردکوه بختیاری شناخته شده و از دیدگاه اقتصادی مورد توجه نیستند.