در اشترانکوه، زردکوه، کوهدنا و همچنین در نواحی گهکم – فراقون، حدود 30 تا 488 متر، رسوبات ماسه سنگی دانهدرشت، با لایهبندی نازک تا تودهای، به رنگ سفید وجود دارد که در گذشته به سن کربنیفر دانسته میشد. مطالعات پالینولوژی قویدل (1362) نشان داده است که ماسهسنگهای مورد نظر سن دونین پسین (سازندزاکین) و پرمین پیشین (سازند فراقون) دارند. به گفتة دیگر، در کوههای زاگرس سیستم کربنیفر یک دورة خروج از آب و فرسایش به بزرگی 70 میلیون سال است (وضع مشابهی در بخش وسیعی از کوههای سلطانیة زنجان و شمال باختری آذربایجان وجود دارد، افتخارنژاد، 1359).
در زون سنندج – سیرجان به ویژه در جنوب خاوری این زون، سنگهای منسوب به کربنیفر دگرگون هستند. دگرگونیهای کربنیفر زون سنندج – سیرجان بخشی از دگرگونیهای پالئوزوییک است که به دلیل تأثیر شدید رویداد سیمرین پیشین، در زمان تریاس پسین، دگرگون شدهاند. سبزهئی (منتشر نشده) برای این دگرگونیها نام کمپلکس چاه چُغُوک را انتخاب کرده که تناوبی از سنگ ماسه، شیل، گدازههای بالشی- رسوبهای آشفتة آهکی، چرتهای نازک لایه و گدازههای اسیدی زیر دریایی با سنگوارههای کربنیفر بالایی تا پرمین زیرین است.
در نواحی سیرجان، پاریز، چهارگنبد، سنگهای متعلق به کربنیفر را به نام « گروه خواجو » نامگذاری کردهاند که حدود 2000 متر ستبرا دارد و شامل سه واحد جداگانه است (دیمیتریویچ، 1973) .
* واحد پایینی، شامل شیست، میکاشیست و گابرو که در رخسارة شیست سبز دگرگون شده است.
* واحد میانی، شامل فیلیت، کالک شیست و دیاباز دگرگون شده،
* واحد بالایی، شامل مرمر و دولومیتهای مرمری،گروه خواجو سنگواره ندارد و سن آن نامشخص است. اما، از بین سه واحد مذکور، واحد بالایی با مرمرهای کوه زیدان مقایسه و به سن کربنیفر پسین – پرمین پیشین دانسته شده است. دو واحد دیگر ممکن است کهنتر از کربنیفر باشند
.در ناحیة بَردسیر کرمان، مجموعهای از کوارتزیت، میکاشیست و کالک شیست به نام «مجموعة دگرگونی سوریان» را به سن کربنیفر پیشین دانستهاند.
در ناحیة باغین کرمان، « سازند بوج » شامل مرمر تودهای در زیر، گابرو – دیوریت در وسط و مرمر لایهای در بالا است (دیمیتریویچ، 1973) . از این سه واحد، مرمرهای لایهای به کربنیفر نسبت داده شدهاند.در پهنة مکران (طاهرویی، میناب، بشاگرد و فنوج) در پوستة قارهای و دگرگونی‌جداکنندة مکران شمالی از مکران جنوبی (کمپلکس باجگان – دورکان) سنگهای کربنیفر گزارش شده است. مککال (1985) این مجموعة دگرگونی را ، ادامة جنوب خاوری زون سنندج – سیرجان در پهنة مکران میداند.
عنوان: مقدمه
گسترش جغرافیایی سنگهای پرمین ایران،بسیار زیاد است و این باور وجود دارد که در زمان کربنیفر پایانی و یا پرمین پیشین، با آرام گرفتن رخداد زمینساختی هرسینین و حرکتهای رو به پایین زمین، شرایط لازم برای پیشروی گستردة دریا فراهم آمده است، به گونهای که بسیاری از فرابومهای قدیمی در شمال آذربایجان، البرز، ایران مرکزی، سنندج – سیرجان و همچنین زاگرس با دریای کم ژرفا و پیشروندة پرمین پوشیده شده، و سنگهای پرمین را میتوان بر روی ردیفهای گوناگون کربنیفر، دونین، سیلورین، اردویسین و کامبرین دید.
شواهد متعدد از پیشروی و پسروی مکرر در توالی سنگهای پرمین ایران گویای آن است که دریای پرمین به طور قابل ملاحظهای تحت تأثیر حرکتهای دیررس هرسینین قرار داشته است. جدا از نبودهای رسوبی کوتاه و موقتی که به طور عموم با تشکیل افقهای بوکسیت و لاتریت و یا نهشت رسوبهای تبخیری همراه بوده، رسوبات پرمین ایران نشانگر سه چرخة رسوبی بزرگ است. هر چرخة با رخسارههای آواری پیشرونده آغاز میشود و به دنبال آن، با افزایش ژرفا، ردیفهای کربناتی آهکی – دولومیتی و سرانجام با نهشت آواریهای پسرونده، چرخة رسوبی سرانجام میگیرد. لازم به ذکر است که:
در البرز – آذربایجان برونزدهای گستردهای از سنگهای پرمین وجود دارد. در این مناطق، سه واحد سنگچینهای به نامهای سازند دورود (در زیر)، روته (در وسط) و نسن (در بالا) معرف توالیهای پرمین است. این سازندها هر یک به تنهایی یک چرخة رسوبی کامل است که میان دو سطح فرسایشی جای دارند. به جز حالتهای استثنایی، چرخههای رسوبی سه گانة پرمین البرز – آذربایجان،کامل نیست و شواهد زمینشناسی موجود نشان میدهد که پارهای نواحی البرز – آذربایجان با پیشرویهای بعدی و جوانتر دریای پرمین پوشیده شدهاند. به همین دلیل، قرارگیری سنگهای چرخة سوم (سازند نسن) در روی ردیفهای کهنتر از پرمین دور از انتظار نیست (در مبارکآباد، سازند نسن، روی سازند آهکی مبارک است). در بین سه سازند یاد شده، به ویژه در البرز باختری و آذربایجان، چرخة دوم پرمین (سازند روته) بیشترین رخنمون را دارد و چنین استنباط میشود که در زمان رسوبگذاری سازند روته، دریای پرمین بیشترین گسترش را داشته است. گفتنی است که در البرز – آذربایجان:
وجود برونزدهای به نسبت گسترده سنگهای پرمین در نواحی طبس، شیرگشت، کلمرد، کرمان، بهاباد، بیابانک، انارک، بافق، تربتجام، ازبکوه، تربتحیدریه، کاشمر، نایبند، بیرجند، بزمان و ... گویای پیشروی گستــردة دریای پرمین در ایران مرکزی است که در همه جا به ردیفهای رسوبی این دریای پیشرونــدة « سازند جمال» نام داده شده است. اگرچه سازند جمال یادآور ردیفهای « کربناتی» زمان پرمین است، ولی در همه جای ایران مرکزی، لایههای آغازین این سازند با ردیفهای آواری آغاز میشود. شباهت رخسارة این آواریها با نهشتههای آواری کربنیفر (سازند سردر) سبب شده تا آواریهای موردنظر بخش انتهایی سازند سردر دانسته شوند. در حالی که وجود یک ناپیوستگی رسوبی در پایة این آواریها و به ویژه گذر تدریجی آنها به سنگآهکهای پرمین حتمی و نشانگر پیوند آنها با سازند جمال است.
در بلوک کلمرد، واقع در باختر طبس، سنگهای پرمین تفاوت رخسارهای محسوسی با بُرش الگوی این سنگها در کوه جمال دارند. در این ناحیه (کلمرد)، سنگهای پرمین متشکل از سه چرخة رسوبی دانسته شده است. به همین لحاظ سنگهای یاد شده (پرمین) به سه عضو B, A و C تقسیم و به مجموعة آنها، با اقتباس از نام روستای رباطخان (90 کیلومتری باختر طبس) « سازند خان » نام داده شده است (آقانباتی، 1975).
یافتههای دیرینهشناسی جدید (آقانباتی و هفتلنگ، 1379) نشان داده است که عضو A سازند خان حاوی Pseudoepimastopora sp. Globivalvulina cf. sphaerica (Abich), Pseudostaffella sp. به سن مسکووین است. به همین دلیل، با توجه به بازنگری انجام شده، سازند غیررسمی خان متشکل از دو عضو، با تغییرات سنی مرغابین – جُلفین، میباشد.
پرمین در شهرضا
در شمال خاوری شهرستان شهرضا، ردیف رسوبی کاملی از سنگهای پرمین برونزد دارد. باغبانی (1375)، رسوبات پرمین ناحیة شهرضا را با عنوان « گروه شورجستان » نامگذاری کرده که با ناپیوستگی فرسایشی بر روی رسوبات کربنیفر و به طور همشیب و بدون نبود چینهای در زیر رسوبات تریاس زیرین قرار میگیرد و از نظر تداوم رسوبگذاری از پرمین به تریاس مشابه نواحی جلفا و آباده است.
بر خلاف تمام گسترة ایران زمین که سنگهای پرمین خاستگاه قارهای – سکویی دارد، در جنوب باختری مشهد تا شمال خاوری فریمان مجموعهای از سنگهای مافیک و اولترامافیک وجود دارد که همراهانی از سنگهای رسوبی پلاژیک، به سن پرمین دارند. مجموعة سنگهای مافیک، اولترامافیک و همراهان رسوبی آنها، سیمای منشورهای برافزاینده دارند و بیشتر زمینشناسان بر این باورند که مجموعة یاد شده، ضمن داشتن خاستگاه اقیانوسی، نشانگر زمیندرز تتیس کهن است که دو صفحة توران و ایران را از یکدیگر جدا میسازد.
در ناحیة مشهد، این مجموعه، دگرگونی و بدون سنگواره شاخص است که گاهی به سن پرکامبرین و زمانی به سن دونین – کربنیفر دانسته شده است. در ناحیة سفید سنگ از درجة دگرگونی سنگها کاسته شده و میتوان نشانههایی از سنگوارههای پرمین را به ویژه در سنگهای آهکی دید. بهترین رخنمون این مجموعه را افتخارنژاد (1370) در دره انجیر، واقع در 20 کیلومتری جنوب باختری آقدربند گزارش کرده است. در دره انجیر، مجموعهای از سنگهای دیابازی، توف، رادیولاریت، چرت و سنگآهک وجود دارد که با سنگهای مافیک و اولترامافیک پیوند گسلی دارند. سنگوارههای موجود در افقهای آهکی این مجموعه حاوی انواع گوناگونی از سنگوارههای جلفین پیشین است. جدا از بخشهای کربناتی، چرتهای پلاژیک این مجموعه، به ویژه در ناحیة فریمان، دارای کنودونتهای اواخر پرمین زیرین هستند.
پیچیدگیهایی که در تعیین مرز سنندج – سیرجان و ایران مرکزی وجود دارد، سبب شده تا دیدگاههای موجود در مورد سنگهای پرمین این پهنه، متفاوت باشد. باغبانی (1370)، سنگهای پرمین نواحی سورمق، آباده، شهرضا را متعلق به زون سنندج – سیرجان میداند. لاسمی (1371) بر این باور است که توالیهای پرمین نواحی آباده – شهرضا رخسارة تتیس جوان دارد. تفاوت دیدگاهها، ارایة شرحی بر سنگهای پرمین سنندج – سیرجان را دشوار میسازد. ولی، در یک نگاه کلی به نظر میرسد که بیشتر سنگهای پرمین این ناحیه سنگهای کربناتی آهکی- دولومیتی هستند که همراهانی از شیل و سنگهای آتشفشانی آلکالن دارند. در ناحیة مریوان، سنگهای آتشفشانی بازی تا متوسط، حجم اصلی سنگهای پرمین ناحیه را تشکیل میدهند. دگرگونی و دگرشکلی، یکی از ویژگیهای سنگهای پرمین سنندج – سیرجان است که در ایجاد آن رویداد زمینساختی سیمرین پیشین نقش داشته است
یافتههای جدید دیرینهشناسی زاگرس گویای آن است که ایست رسوبی و چرخههای فرسایشی پیش از پرمین این پهنه دست کم به بزرگی 70 میلیون است، به گونهای که لایههای آغازین سیستم پرمین (آشکوب ساکمارین) با دگرشیبی موازی سطوح فرسایشی دونین پسین (فامنین پیشین) و گاهی سنگهای کامبرین را میپوشانند.
جدا از ردیفهای آواری دریای پیشروندة پرمین، سهم بیشتر سنگهای پرمین زاگرس از نوع نهشتههای کربناتی آهکی است که شباهت کافی به ردیفهای همزمان در عربستان دارد. به همینرو تا پیش از سال 1977، برای سنگهای پرمین زاگرس از نام « سازند خوف (Khuff Fm.) » استفاده میشد که از واحد سنگی پرمین عربستان اقتباس شده بود.
بر پایة مطالعات زابو و خرد پیر (1978) و قویدل (1988)، در حال حاضر دو واحد سنگچینهای فراقون (درزیر) و دالان (دربالا)، معرف سنگهای پرمین زاگرس است. گفتنی است که مجموعة دو سازند فراقون و دالان، همراه با سازند کنگان (تریاس پایینی)، یک واحد سنگچینهای در مرتبة گروه است که «گروه دهرَم (Deheram Group) » نام دارد.