به لحاظ نداشتن رسوبات دریایی فسیلدار و کمبود بیرونزدگی، چند و چون دیرینه جغرافیای دونین پایین ایران روشن نیست. با تکیــه بر دادههای زمینشناسی موجود، چنین به نظــر میرسد که در دونین پایینــی، نواحی باختر ایران از آب بیرون بوده در حالی که در ایران مرکزی و البرز خاوری، نهشتههای قارهای دونین پایینی بیشتر به صورت ماسهسنگهای سُرخرنگ کوارتزی و بین لایههای دولومیتی است که به طور محلی افقهایی از گچ دارد و یا به طور جانبی به نهشتههای گچی تغییر رخساره میدهد. در همه جای ایران به آواریهای سُرخرنگ موردنظر سازند پادها (Padeha (t) Fm) نام داده شده است.
ادامه مطلب ...در البرز- آذربایجان، سنگهای دونین چند رخسارة سنگی متفاوت دارند. گوناگونی رخسارهها به حدی است که تغییرات جانبی رخسارهها را منتفی میسازد و وجود حوضههای مستقل با شرایط رسوبی متفاوت، میتواند قابل قبولتر باشد. جدا از رخسارة سنگی، آغاز و پایان توالیها و حتی پدیدة ماگمایی در این سنگها متفاوت است. در البرز خاوری سازندهای پادها و خوش ییلاق، در البرز مرکزی سازند جیرود و در البرز غربی (ماکو ) سازندهای مولی و ایلان قره معرف سنگهای دونین هستند.
دونین در البرز خاوری : در البرز خاوری دو سازند پادها و خوشییلاق معرف سنگهای دونیناند. سازند ماسهسنگی پادها : ضمن داشتن ویژگیهای سنگچینهای مشابه با ایران مرکزی بین بازالتهای سلطان میدان (در زیر) و سازند خوشییلاق (در بالا) قرار دارد.
در البرز مرکزی، سنگهای دونین پایینی و میانی وجود ندارد و سنگهای کامبرین – اردویسین، پس از یک چرخة فرسایشی طولانی با ردیفهای پیشروندة دونین بالایی به نام سازند جیرود پوشیده شدهاند.
سازنـــد جیـــرود (Geirud (Jeirud) Fm) : در محل بُرش الگــو (روستای جیـــرود – شمال خاوری تهــــران) چهار عضـــو (D, C, B, A) و 760 متر ضخامت دارد. از عضوهای چهارگانة سازند جیرود فقط عضو A به سن دونین پسین است که با یک واحد آواری، به ضخامت 20 متر از دیگر عضوها (D, C, B) و به سن کربنیفر پیشین جدا میشود. مرز پایینی عضو A ، با واحد سنگچینة پایینی (سازند میلا) از نوع دگرشیبی موازی و بسیار شاخص است ولی در مورد مرز بالایی آن اتفاق نظر وجود ندارد.
آسرتو و همکار (1964)، در مطالعات اولیه، عضو A، با 355 متر ضخامت، را به سن دونین پسین دانستند که شامل 140 متر ماسهسنگ و آهک ماسهای در پایین، 140 متر بازالت پلاژیوکلازدار در وسط و 55 متر ماسهسنگ، گنگلومرا و سنگآهک فسیلدار در بالا بود. حضور حدود 2 متر شیل خاکستری حاوی اکریتارک، گرده و هاگهای متعلق به آخرین آشکوب دونین (استرونین) در مرز زیرین گدازههای بازالتی سبب شد تا در سال 1966، گدازههای بازالتی مرز دونین و کربنیفر دانسته شود و ستبرای ردیفهای دونین بالایی از 335 متر به 140 متر کاهش یابد.
گسترههای وسیعی از آذربایجان عاری از سنگهای دونین است، و به نظر میرسد که در زمان دونین، آذربایجان بخشی از خشکی کالدونی بوده است. در ناحیة ماکو – پُلدشت توالی به نسبت ستبری از سنگهای دونین وجود دارد که سنگ رخسارهای به نسبت متفاوت از دیگر نواحی ایران دارند و توسط علوی نایینی و بلورچی (1973 ) به دو واحد سنگچینهای غیر رسمی زیر تقسیم شدهاند.
سازند مولی (Muli Fm) : حدود 1200 متر ستبرا و دو عضو دارد. عضو پایینی (75 متر)،کوارتزیت سُرخ با سیمان سیلیسی است و عضو بالایی (1175 متر) به طور عمده از دولومیت با میانلایههایی از ماسهسنگ کوارتزی سُرخ - سفید و سنگآهکهای دولومیتی ساخته شده است.
سنگوارههای سازند مولی (بازوپایان، شکمپایان، کرینویید) قابل نامگذاری نیستند. اما بر اساس جایگاه چینهشناسی (روی اردویسین دگرگونی – زیر دونین بالایی) این سازند به سن دونین پیشین تا میانی تصور شده است. بر خلاف بُرش الگو، در ناحیة پُلدشت (کنار رودخانة ارس) سازند مولی دارای سنگوارههای دونین میانی و قابل قیاس با سازندهای سیبزار و بهرام در ایران مرکزی است.
سازند ایلان قره (Ilanqareh Fm.) : با 1300 متر ستبرا، در روی سازند مولی (دونین پیشین – میانی) و در زیر سازند روته (پرمین بالایی) قرار دارد و شامل دولومیت ماسهای به رنگ روشن، آهکهای نازک لایة شیلی، شیل و آهکهای ماسهای است. این سازند دارای چهار عضو است. سنگوارههای سه عضو زیرین ) a, b, c ( معرف آشکوب فرازنین از دونین پسین و عضو چهارم (d) وابسته به کربنیفر پیشین است.
بخشی از دگرگونیهای جنوب خاوری سنندج – سیرجان به ویژه ناحیة اسفندقه – حاجیآباد سن دونین دارند. سبزهئی (1373، منتشر نشده) بخش دونین دگرگونیهای مورد سخن را به دو کمپلکس خَبر (در زیر) و سَرگَز (در بالا) تقسیم کرده است.« کمپلکس خبر » از مرمرهای مختلف تشکیل شده که گاهی حاوی فسیلهای کربنویید، بازوپایان، مرجان، بریوزوآ و پالینومورف است که تعلق آن را به دونین مسجل میسازد.« کمپلکس سَرگَز » از شیست، فیلیت، کوارتزیت و حجم زیادی شیست سبز همراه با گدازة بالشی است که در بخش پایینی آن تناوب کربناتی وجود دارد. کمپلکس سرگز نوعی رسوبآشفته(Turbidite) است که پالینومورفهای فرازنین بالایی – فامنین آغازی دارد.
در بخشهایی از شمال خاوری زاگرس (زاگرس مرتفع) به ویژه در نواحی زردکوه، اشترانکوه، کوه دنا، کوه گهکم و فراقون توالی همگنی از ماسهسنگهای کمی کوارتزی سفیدرنگ با میانلایههایی از دولومیتهای کرمرنگ وجود دارد که در روی شیلهای گراپتولیتدار سیلورین و در زیر ردیف کربناتی پرمین (سازند دالان) قرار دارند. جایگاه چینهشناسی، به ویژه نداشتن سنگوارة شاخص سبب شده بود تا ردیفهای مورد نظر به سن کربنیفر – پرمین دانسته شوند.
مقدمه
به جز آذربایجان و زاگرس، در بیشتر نواحی ایران، نهشتههای سکویی دونین پسین پس از یک ایست رسوبی ناچیز، تا کربنیفر پیشین ادامه دارد. در نتیجة همچون سنگهای دونین بالایی، سنگهای کربنیفر پایینی گسترش به نسبت زیادی در ایران دارندو به تقریب در همه جا روی سنگهای دونین بالا قرار دارند. با این حال، در پارهای نقاط (شرق دماوند، تالش، کوههای کلمرد) سنگهای کربنیفر بر روی نهشتههای کهنتر از دونین بالایی دیده شدهاند.
در کوههای البرز، سنگهای کربنیفر به طور عمده ردیفهایی کربناتی با تغییرات سنی از آشکوب تورنزین تا نامورین هستند. یک رویداد فرسایشی، به سن ویزئن میانی (فاز البرزین)، سبب شده است تا توالیهای کربنیفر البرز ناپیوسته باشد. به ردیفهای کربناتی زیر سطح ناپیوستگی ویزئن میانی « سازند مبارک » نام داده شده، و ردیفهای ویزئن میانی – نامورین در درة چالوس به نام « سازنــد دزدبنــد » و در ناحیة گرگان « سازنـد باقرآبـاد » و «سازند قزل قلعه » نام دارند.
ادامه مطلب ...در ایران مرکزی، سنگهای کربنیفر به رخسارههای متفاوتاند. در « بلوک طبس »، نهشتههای کربنیفر بیشتر رسوبهای آواری انباشته شده در حوضههای با فرو نشست زیاد است. به همین دلیل، تفاوت رخسارهها و تغییر ستبرا و سن رسوبات درخور توجه است. در بلوک طبس، زیرسازند شیشتو (2) و سازند سردر، با تغییرات سنی کربنیفر پیشین تا پسین (؟) نشانگر سنگهای کربنیفر هستند. در حالی که، در سکوهای محاط به بلوک طبس، مانند نواحی یزد، اردکان، اردستان و …، سنگهای کربنیفر رخسارة کربناتة آهکی دارند و یادآور نهشتههای سازند آهکی مبارک در البرز هستند.